Tímarit Máls og menningar - 01.05.1982, Qupperneq 86

Tímarit Máls og menningar
Er Arnaldur þorpari?
Halldór Laxness var ákaflega ungur þegar hann skrifaði Sölku Völku eins
og sagan ber öll með sér. Hún er full af eldmóði, löng og að ýmsu leyti
fljótfærnislega unnin. Það er svolítið eins og höfundur hennar treysti því
ekki að hann fái tækifæri til að skrifa fleiri bækur — „Honum bráðlá á að
skrifa sem allra mest“, sagði Jón Helgason í sjónvarpsþættinum um Halldór
á dögunum. Frásagnarhátturinn er hins alvitra sögumanns sem ýmist svífur
yfir frásögninni eða samsamar sig stúlkunni Sölku Völku. Yfirleitt sýnir
hann ekki í hug annars fólks en hennar í sögunni, fyrir utan Arnald vin
hennar. I seinni bókinni, Fuglinum í fjörunni, kemur stöku sinnum fyrir að
Arnaldur sjái Sölku og sögumaður miðli því sem hann sér, og einu sinni
verðum við lesendur eftir hjá Arnaldi þegar Salka hverfur burt (445). En
þetta eru undantekningar, Salka er óumdeilanlega aðalpersóna þessa verks
og sú sem höfundur lætur sig mestu skipta, það er hennar þroski sem ræður
framvindu sögunnar og hennar niðurstöður sem við eigum að taka mark á.
Þrjár manneskjur hafa öðrum fremur mótandi áhrif á Sölku: Sigurlína
móðir hennar, Steinþór elskhugi móður hennar og Arnaldur, æskuvinur og
síðar elskhugi Sölku, sá sem kennir henni að lesa ungri og segir við hana
fullvaxna: „Viltu lofa mér að kenna þér kommúnisma?" (340) Eins og hin
tvö er Arnaldur eitt af tækjum höfundar til að þroska Sölku, fylgja henni
áleiðis til þess frelsis sem hún þráir. Arnaldur er um margt málpípa
höfundar eins og fram kemur í grein Arna, orðar margar skoðanir sem
Halldór boðar í Alþýðubókinni, en hann er samt aukapersóna. Salka Valka
er sú persóna sem höfundur vill túlka fyrst og fremst, sökkva sér og sjá í
sálu hennar og lifa hennar lífi, eins og annað skáld hefði orðað það.
Eftir þennan hraða inngang um verkið langar mig fyrst að fjalla stuttlega
um dóm Arna um Arnald og samband þeirra Sölku í grein hans. Þar segir
(58>:
Siðferði Arnalds virðist vera talsvert ábótavant. Að minnsta kosti býður
höfundur ótvírætt upp á þann möguleika að lesandinn skilji þessa persónu
sem hálfgerðan aula eða jafnvel þorpara. I ástarævintýrinu með Sölku sefur
hann hjá annarri konu, sem verður barnshafandi; hann fær þá lánaða peninga
hjá Sölku til að fá fóstureyðingu fyrir hina stúlkuna. Honum (eða höfundi?)
þykir Salka í rauninni ljót og telur vafasamt hvort hægt sé að kyssa hana;
Arnaldur færist undan svari þegar hún spyr hann hvort hann elski hana.
Hann gleymir kommúnismanum meðan á ástarævintýrinu stendur; og að
lokum þiggur hann að gjöf allt sparifé Sölku og stingur af til útlanda . . .
Þetta er áfellisdómur í mörgum liðum yfir persónu í bók sem ekki getur
varið sig, og eins og sjá má slær Arni ýmsa varnagla („virðist“, „býður upp
á“) til að gefa síður höggstað á sér. Hann notar á Arnald sín prúðu,
204