Tímarit Máls og menningar - 01.05.1982, Blaðsíða 77

Innan og utan við krosshliðið
Slaufa á saltfiskinn
Ekkert í Brekkukotsannál gerir jafn miklar kröfur til lesandans og
saga Garðars Hólms. Hinn íroníski sögumaður okkar, Alfgrímur
ungi, gerir það að verkum að við verðum stöðugt að geta í eyðurnar;
mikill hluti af sögu Garðars gerist utan bókar, kemur til okkar í
brotakenndum endurlitum þar sem frásögnin færist frá alvöru yfir í
góðlátlegt grín eða íroníu og yfir í napurt háð. Sjálfur er Garðar
Hólm í raun íronísk persóna í þeim skilningi að hann kemur fram
sem tveir menn í bókinni, saga hans gerist á tveimur sviðum sem
koma ekki saman fyrr en undir bókarlok. Og þó má segja að hann sé
miðpunkturinn í öllum átökum bókarinnar.
Tilvera Álfgríms er nánast kyrrstæð á tímabilunum á milli
heimkoma Garðars og staða hans sem sögumanns er þannig staða
vitnisins, áhorfandans. Fyrstu persónu sögur af þessu tagi, þar sem
sögumaður er ekki aðalpersóna, fá allt annað svipmót og yfirbragð
en sögur þar sem sögumaður er fyrst og fremst að segja eigin sögu.
Þær verða alla jafna lygnari, rólegri og í meira jafnvægi af því að
sögumaður er ekki staddur í hringiðu átakanna miðri heldur í jaðri
þeirra. Sögumaðurinn hlýtur þó alltaf að vera fjarska áberandi í
fyrstu persónu sögu; það er hann sem segir frá: sér, skilur og skrifar,
og sjónarhorn hans verður því alltaf sjónarhorn okkar að einhverju
leyti — þó að hann sé ekki aðalpersóna og þó að hann sé íronísk
persóna.6
Ef Brekkukotsannáll er lesinn sem saga Álfgríms og Brekkukots
fyrst og fremst er að mínu viti horft fram hjá íroníu bókarinnar, því
sem Álfgrímur er að skilja smám saman í sögunni og því sem
Álfgrímur eldri og söguhöfundur eru að fara með bókinni. Og hvað
er það? Hvers vegna leggur Álfgrímur eldri sig eftir öllum tiltækum
heimildum um Garðar Hólm og örlög has, auk þess sem hann veit
sjálfur? Hvers vegna segir Álfgrímur eldri þessa sögu?
Björn í Brekkukoti telur að „blautfiskurinn komi fyrst í lífi
sérhvers manns“(267). Þessi lífsskoðun liggur til grundvallar öllu
mati í Brekkukoti. Allt er þar metið eftir notagildi sínu; maður
blessar kúna en sveiar hundinum, jafnvel Guð almáttugur hefur sína
ákveðnu notkun í Brekkukoti og er ekki til umræðu umfram hana.
Hagnýtishyggja þessi á sér að sjálfsögðu forsendur í reynslu afa og
195