Tímarit Máls og menningar - 01.05.1982, Blaðsíða 63

Innan og utan við krosshliðið
eitthvað allt annað? Hvað getum við haft til marks um það að við
eigum að trúa textanum?
Robert Scholes og Robert Kellogg segja eftirfarandi um íroníu:3
Ironía er alltaf afleiðing af misskilningi. Alls staðar þar sem einn
maður veit eða skilur meira eða minna en annar, hlýtur íronía
annaðhvort að koma til sögunnar eða geta gert það. I öllum tegund-
um frásagnarlistar eru í stórum dráttum þrenns konar sjónarhorn;
persónanna, þess sem segir frá og lesanda/áheyrenda. Um leið og
frásögnin þróast og verður fágaðri bætist fjórða sjónarhornið við
með því að upp kemur skýr greinarmunur á þeim sem segir frá
annars vegar og höfundinum hins vegar. Ironía í frásögn er fólgin í
misræmi á milli þessara þriggja eða fjögurra sjónarhorna. Og rithöf-
undar hafa alltaf verið meira en fúsir til að nýta slíkt misræmi til að
kalla fram ýmiss konar áhrif.
Þetta er að mínu viti býsna góð úttekt á íroníu. Að vísu má segja
að þetta sé nokkur einföldun; við gætum bent á setningar, tilsvör og
textabrot þar sem undir- eða hliðarmerkingar gera textann íronískan
— án þess að beint misræmi sé skapað. En ég held þó að langoftast
finnum við misræmi af einhverju tagi þar sem íronía er á ferðinni.
Það er svo önnur saga að þetta misræmi getur leynt svo á sér að
lesandi þurfi að taka á honum stóra sínum til að sjá hvert söguhöf-
undurinn er að fara.
Og hér verður að víkja að enn einum skilningi á hugtakinu íroníu.
Eg held að það sé ekki óalgengt að menn leggi þann skilning í
hugtakið að kjarni þess felist í nokkurs konar kaldhæðni; kuldalegur
hálfkæringur hins íroníska höfundar sé þess eðlis að hann höfði ekki
beint til samúðar og ótta eða reiði lesenda, höfundur snúi sér ekki til
lesanda síns í einlægni heldur snúi beinlínis baki við honum.4
Eg held hins vegar að þetta geti aldrei skoðast sem kjarni íroní-
unnar. Hinn íroníski höfundur verður alltaf að treysta því að
lesandinn lesi á milli línanna, treysta á góðan lestur hans og næmi og
höfða til þess sem hann vonar að þeir lesandinn eigi sameiginlegt svo
að þeir skilji hvor annan. Hinn íroníski höfundur sýnir þannig
lesanda sínum jafnvel enn meira traust með því að tala óbeint til
hans en höfundurinn sem talar beint til lesanda síns með persónum
og atburðum sögunnar.
181