Tímarit Máls og menningar - 01.05.1982, Blaðsíða 43

I túninu heima
var sálarlaus“ (T 174); „settist hjá matseljunni Maríu Kokkilsdóttur,
og var gull að manni og á mínu bandi“ (S 15); „Hálfir skósólar og
Spaks manns spjarir, og ég keypti á götunni þegar ég var á stuttbux-
um“ (U 78); „Afturámóti hef ég samið Barn náttúrunnar og sumir
telja besta bók hér á landi“ (G 52).
Ef maður talar hér um tilraun til að setja liðugan og munnlegan
blæ á stílinn, þá verður um leið að slá varnagla við. Eg get ekki
fullyrt neitt um það, hve algengt til dæmis ofangreint og hefur verið
í íslenskunni fyrr og síðar, eða hvernig það orkar á máltilfinningu
nútíma íslenskra lesenda. En eitt er víst. Ef það á að skoða sem dæmi
um talað mál hjá höfundinum, þá er hér um stílfxrt talað mál að
ræða, mál sérstaklega skapað til þess að hæfa „þessum smábókum
fjórum“.
íslensk menning: „blær af heimi sem einusinni var“
Á einum stað er berum orðum tekið fram að það sé ekki ætlun
höfundarins „að skrifa saman menníngarsögu tímabilsins, því síður
almenna bókmentasögu” (T 178). Þó er enginn efi á því að þessi
æskusaga hans sjálfs gefur um leið einkar fróðlega mynd af íslenskri
menningu í upphafi aldar okkar — mynd sem auðvitað er lituð af
einstaklingseðli hans og reynslu gegnum árin.
Einsog eðlilegt er verða Mosfellssveitin og heimilið í Laxnesi
nokkurskonar miðdepill í lýsingu hans á þessum tíma. Hér hefur
hann kynnst fyrirkomulaginu „stórheimili", sem hann nefnir svo, og
„sem ég var svo heppinn að ná í skottið á í mínu lífi“. Það á sér djúpar
rætur:
Stórheimila-fyrirkomulagið var eldra en iðnbyltíngin í Evrópu;
það er sama fyrirkomulag og var á Bergþórshvoli hjá Njáli; svo fornt
að ekki er einusinni hægt að ræða um það með orðalagi né
hugsunarhætti sem nú tíðkast, ellegar út frá því ástandi sem við
skiljum. Stórheimili þýddi ekki að heimilin væru stór, heldur bjuggu
þar saman þrjár kynslóðir venslafólks ásamt því óvensluðu fólki sem
af einhverjum ástæðum gerðist fjölskyldunni áhent, allir sem einn
maður, sumir um stundarsakir, aðrir ævilángt. (T 102)
Einsog oft annars bætir höfundurinn í þessu sambandi við athuga-
semd um ástandið fyrr og nú þegar hann lítur um öxl. Það verður til
161