Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Blaðsíða 9

Stadleysur, góðar og illar
margar þær tæknifurður sem einatt setja svip sinn á þessa tegund bók-
mennta — vélknúin skip, fljúgandi appíröt, rafljós, stjórn á veðurfari og
fleira gott.
Staðleysur eru ádeilurit þar sem samtíð höfundanna fær á baukinn með
skírskotun til öðruvísi mannlífs. En með vaxandi trú á mátt mannsins til að
breyta hlutskipti sínu, sem á nítjándu öld fær byr undir vængi bæði frá
tækniafrekum margskonar og sósíalískum kenningum, er líklegra að menn
fari að líta svo á að útópían geti byrjað strax á morgun.
Arið 1862 sat róttækur sósíalisti, Nikolaj Tshernishevskí í fangelsi í
Pétursborg, sakaður um að vera andlegur forystumaður uppþota meðal
rússneskra stúdenta og bænda. Meðan hann beið eftir Síbiríuvist skrifaði
hann skáldsöguna „Hvað ber að gera?“ (Shto délat’) sem er reyndar ekkert
bókmenntaafrek en hafði gífurleg áhrif á rússneska æskumenn — einmitt
vegna þeirrar sérkennilegu blöndu draumsýnar og ráðlegginga um samtím-
ann sem fram er borin í bókinni. Hún fjallar um „nýjar manneskjur", sem
eru að byrja nýtt og betra líf með því að stunda í verki jafnrétti kynjanna í
ást og starfi og byrja á sósíalisma í smáum stíl með sameignarverkstæðum og
samvinnuverslun. Þessir lífshættir áttu að verða upphaf að þeirri útópíu sem
aðalpersóna sögunnar, Vera Pavlovna, sér í draumi. Þar rísa hallir úr krystal
og áli og búa í hverri þeirra þúsund manna kommúnur. Á daginn stundar
fólkið létt og nytsöm störf en skemmtir sér á kvöldin við dans, músík,
leiklist og fögur fræði og allt skal frjálst, allt skal jafnt. Vera Pavlovna heyrir
þessi frægu orð draumkonu sinnar, sem sovésk börn lærðu síðan utan að
sem spádóm um eigin tíma:3)
Þú hefur nú kynnst framtíðinni . . . Segðu öllum: þetta er framtíðin,
framtíðin er björt og fögur. Elskið hana, leitið hennar, starfið í hennar þágu,
færið hana nær, flytjið frá henni til nútímans allt sem þið getið: líf ykkar
verður bjart og gott, ríkt að gleði og nautn allt eftir því, hve mikið þið getið
fært frá henni til nútímans.
Á dögum tæknibyltingar og stéttastríðs á seinni hluta nítjándu aldar urðu
margir aðrir til að búa til staðleysuskáldsögur, reyndar miklu hreinræktaðri
en „Hvað ber að gera?“. Bandaríkjamaðurinn Edward Bellamy gaf árið
1888 út skáldsögu sem varð mjög vinsæl, „Horft um öxl“ (Looking
Backward 2000— 1887). Þar segir frá ungum Amríkana sem árið 2000 vaknar
úr dásvefni sem staðið hefur í meira en öld. Hann er staddur í hinni
elskulegustu útópíu. Tæknibylting og réttlát skipting lífsgæðanna tryggir
öllum uppfyllingu skynsamlegra þarfa. Allir fá menntun eftir hæfni og
vinna eins og þá langar til og sér hver af sinni skynsemd hvað honum er fyrir
bestu — eina kvöðin er sú að hver og einn vinni í þrjú ár einskonar
239