Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Blaðsíða 42

Tímarit Máls og menningar
hugsunarhátt og tilteknar þekkingar- og verufræðilegar frumreglur, heldur
líka að taka ákveðin þekkingargildi fram yfir önnur.
Auk þekkingargilda felast jafnan ýmis önnur verðmæti í fræðilegum og
aðferðafræðilegum forsendum félagsvísindamanna, hversu hlutlausir sem
þeir leitast við að vera. Til dæmis ganga verkhyggjumenn að því vísu að
þjóðfélagið sé stödugt kerfi þátta sem tengjast vel innbyrðis. Hver og einn
þáttur eigi sér ákveðið hlntverk og stuðli að vidgangi kerfisins. Rétt
starfsemi kerfisins veltur á samkomulagi um grundvallarverðmæti. Regla í
þjóðfélaginu er meginskilyrði þess að starfsemi kerfisins gangi vel. Oll
frávik frá þessari reglu eru til marks um bilun, afbrigðileika, sjúkdóm.
Gagnstætt þessu gengur marxískur félagsfræðingur útfrá því að við lifum á
tímaskeiði sem stefnir í ákveðna átt: hlutbundin mannleg starfsemi mun
verða frjáls, stéttbundið þjóðfélag mun verða stéttlaust. Öll þjóðfélagskerfi
séu því meira og minna óstöðug, þau sýni skýr einkenni upplausnar, margar
stofnanir sinni greinilega ekki hlutverki sínu. Þau eru þjóðfélög ósamkomu-
lags og stéttabaráttu. Það er því litið svo á að frávik og óánægja í
óheilbrigðu þjóðfélagi geti vel verið fjarri því að vera sjúkleg; þau kunni
raunar að vera byltingarkennd og til marks um andlega heilbrigði. Hér
rekast því greinilega á andstæð viðhorf til þess verðmætakerfis sem er
innbyggt í samfélagsgerðina. Með því að leggja áherslu á stöðugleika,
samræmi og reglu reynir verkhyggjan að verja verðmætakerfið. Með því að
gera ráð fyrir óhjákvæmilegri, róttækri breytingu á samfélagsgerðinni og
aðhyllast gagnrýni og uppreisn, leitast marxisminn við að kippa stoðunum
undan þeim kröfum sem verðmætakerfið gerir um réttmæti og sýna fram á
að a. m. k. sumar grundvallarforsendur þess hafi ekki almennt gildi heldur
endurspegli þarfir og sérhagsmuni ráðandi afla. Þannig eru t. d. einkaeign,
efnahagsleg samkeppni, vinnan sem slík (hvort sem hún er firrt eða ekki),
regla, borgaraleg hlýðni, þjóðareining, skoðanafrelsi án frelsis til þess að
taka ákvarðanir, í reynd verðmæti handa vissum útvöldum á ákveðnum tíma
og við sérstök skilyrði. Það samrýmist ekki vísindalegri hlutlægni að
aðhyllast þau skilyrðislaust. Það er rétt að sem einstaklingar tilheyra
vísindamenn ákveðinni þjóð og tilteknum þjóðfélagshópi; þeir hafa hlotið
menntun sína í ákveðinni hefð og félagslegu andrúmslofti. Erfiðasta og
ábyrgðarmesta verkefni þeirra sem þjálfa unga vísindamenn er því að hjálpa
þeim að sjá útyfir þennan þrönga sjóndeildarhring og gera sér grein fyrir því
að vísindin eru sammannleg afurð.
Reyndar felast ákveðin algild siðferðileg verðmæti í hugtökunum hlut-
lægni og rökvísi sem eru undirstöður vísindalegrar aðferðar. (Geiger hitti
naglann á höfuðið þegar hann hélt því fram að mjög náin tengsl væru á milli
fræðilegrar kunnáttu \Fachkónnen] og fræðilegrar samvisku [Fachgewis-
272