Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Blaðsíða 40

Tímarit Máls og menningar
ingu, og hins vegar af því að þeim er ekki leyft að eiga aðild að ákvörðunum
um það hvernig eigi að nota þær. Þeir eiga þess kost að sætta sig við stöðu
sína eða ekki.
Velji þeir síðari kostinn, verður að koma til grundvallarbreyting á afstöðu
vísindamanna til verkefnis síns. Þeir verða að láta af ríkjandi vísindahyggju
og tileinka sér hugmyndina um gagnrýnin vísindi og aðferðafræði þeirra. I
stað hefðbundinnar hlédrægni og afskiptaleysis verða að koma alvarlegar
áhyggjur af ntisnotkun vísindalegrar þekkingar í mannfjandsamlegum til-
gangi.
Fallist vísindamenn aftur á móti á fyrri kostinn, geta þeir litið áfram á
þessi mál útfrá þröngri verkaskiptingu og reynt að skorast undan ábyrgð
með þeim rökum að vísindaleg hlutlægni eigi ekkert skylt við siðferðilega
afstöðu. Þeir geta reynt að verja sig með því að annaðhvort hljóti rannsókn
að vera hlutlaus um verðmæti og siðferði eða niðurstöður hennar verði ekki
hlutlægar heldur litaðar af tilteknum skoðunum.
Boðorðið um hlutleysi vísinda á sér ekki langa sögu. Allt fram til loka 19.
aldar var litið svo á að gagnrýnið mat á veruleikanum væri réttmætt hlutverk
vísindalegrar rannsóknar. Gagnrýmð mat studdist við tvær heimspekilegar
hugmyndir. Onnur var hugmyndin um náttúrlegt skipulag og náttúrlegan
rétt manna. Þessi hugmynd átti upptök sín í stóískri heimspeki til forna en
tók ýmsum breytingum sérstaklega á 17. og 18. öld (í meðförum Bodins,
Althusiusar, Gotiusar, Hobbes, Leibniz, Kants o. fl.). Hin var framfara-
hugmyndin sem kom fyrst fram með upplýsingunni og var allsráðandi á 19.
öld. Það var hægt að gagnrýna öll efnahagsleg, pólitísk og réttarfarsleg
skilyrði í ljósi náttúrlegs skipulags og framfara. Þetta voru óneitanlega
óljósar hugmyndir sem hvíldu á grunnfærnum, einhliða og ósannanlegum
forsendum. Raunar var þeim beitt jafnt til þess að réttlæta sem gagnrýna
ríkjandi ástand. Til dæmis var því haldið fram að auðvaldsskipulagið væri
það hagkerfi sem hæfði best mannlegu eðli og leiddi til skjótastra framfara.
Hin sterka andstaða gegn þessum hugmyndum, samfara kröfunni um að
hreinsa vísindin af öllum gildisdómum og einskorða þau við hreina lýsingu
og útskýringu á raunverulegum aðstæðum, var því að hluta til afleiðing af
aukinni aðferðafræðilegri nákvæmni. Að hluta til var hún einnig til marks
um þá tilhneigingu afturhaldsafla að útrýma allri gagnrýni úr vísindum og
vísa öllu mati, áformum og ákvörðunum yfir á svið stjórnmálanna. Engu að
síður hefur engin viðmiðun komið í staðinn fyrir hugmyndirnar um fram-
farir og náttúrlegt skipulag. Ríkjandi heimspekistefna á 3. og 4. áratug
þessarar aldar — rökfræðileg raunhyggja — leit svo á að allar staðhæfingar
um verðmæti væru einber tjáning tilfinninga og segðu okkur ekkert um
heiminn. Ein afleiðing þessa var sú að heimspekin einangraðist algjörlega frá
270