Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Blaðsíða 24

Tímarit Máls og menningar
er að leysa flestan vanda, þar gerist ekkert lengur — nema þá heimsókn úr
fortíðinni sem sagan reynir að fljóta á. Þegar rithöfundar hætta að skrifa
slíkar sögur en halda áfram með útópískar hrollvekjur þá stafar það ekki
einungis af því að trú á skynsemi og framfarir hafi orðið fyrir skakkaföllum.
Hér er líka unt listræna skynsemi að ræða — það er gömul reynsla allt frá
Guðdómlegum gleðileik Dante að Helvíti er miklu skemmtilegra skáldskap-
arefni en Himnaríki. Og jafnvel framtíðarhrollvekjan hefur nokkra eðlis-
læga galla. Höfundurinn smíðar eitthvert kerfi sem ekki er til og hann nær
einatt sterkum áhrifum með því að leiða vissar hneigðir í samtíð sinni út á
ystu nöf. En svo þarf hann að láta fullgilda einstaklinga lifa í þessari framtíð
og það er eins víst að það reynist honum ofviða. Hvernig bregst maðurinn
við hinu absolúta eftirliti, hvernig hagar hann sér í heimi þar sem marg-
breytileikinn hefur verið þurrkaður út? Möguleikarnir eru satt að segja
takmarkaðir og árangurinn eftir því, persónusköpunin einatt með einfaldara
og dauflegra móti. Svipaðar hættur hafa reyndar vofað yfir þeim sem hafa
hætt sér langt aftur í tímann í sögulegum skáldsögum, þó þær sýnist
viðráðanlegri. Rithöfundurinn er sem listamaður dæmdur til samtíma síns.
En þar getur hann líka fundið með nokkuð öðruvísi innsæi en því, sem býr
til útópíur, marga vísbendingu um framvindu. Franz Kafka er um margt
máttugri spámaður en þeir Huxley og Orwell.
Staðleysuskáldsagan mun samt halda áfram að verða höfundum nokkur
freisting. Til dæmis vegna þess að í henni er hægt að skapa vettvang til að
prófa á illt og gott með afdráttarlausari hætti en í siðferðilegri óreiðu
samtímaþjóðfélags. En þó áfram séu skrifaðar fróðlegar skáldsögur af þessu
tagi fer kannski mest fyrir hnignun tegundarinnar. Rétt eins og bleikir
ástareyfarar okkar tíma eru undanrenna frá góðum og gildum skáldsögum
nítjándu aldar hafa útópísku skáldsögurnar eignast „níutíu og sex eineggja
fleirbura“ í ótal geimskáldsögum, þar sem ekkert er algengara en að björt og
farsæl pláneta berjist við illan hnött og myrkan.
Einn hvati að útópískum skrifum verður seint frá mönnurn tekinn —
óhjákvæmileg forvitni um framtíðina. Það er svo lengra mál og flóknara en
hér verði rakið hvernig til tekst með sjálfa spádómana. Arið 1940 skrifaði
George Orwell grein þar sem hann komst svo að orði um „Fögru nýju
veröld“ Huxleys að hún hefði verið „góð skopstæling á þeirri munaðar-
útópíu sem virtist möguleg og jafnvel nálæg áður en Hitler kom til
sögunnar, en hún kom raunverulegri framtíð okkar ekkert við.“22) Sjálfur
bjóst Orwell þá við að menn væru á leið inn í eitthvað sem líktist spænska
rannsóknarréttinum eða einhverju miklu verra „vegna útvarpsins og leyni-
lögreglunnar“. Um þetta skrifaði hann í „1984“ og virtist eiga síðasta orðið.
En Aldous Huxley var ekki af baki dottinn. Arið 1958 gaf hann eins og áður
254