Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Blaðsíða 49

Siðfrxði gagnrýninna félagsvísinda
Frankfurtarskólans, og sérstaklega Max Horkheimer, hafa hafnað allri
kenningasmíð í nafni „neikvæðrar díalektíkur“. Rökin eru þau að allar
jákvæðar kenningar stuðli að viðgangi kerfisins. Hlutverk neikvæðrar þjóð-
félagskenningar hljóti því að einskorðast við gagnrýni á félagslegan veru-
leika og vísindalegar kenningar. Tilvistarheimspekingar nota svipuð rök.
Þeir halda því fram að þegar kveðið sé á um vísindaleg lögmál þjóðfélagsins
þá sé um leið verið að ákvarða skilyrði þess að það geti starfað og haldið sér
við; þannig þjóni vísindin óbeint íhaldssömu hlutverki.
Styrkur þessarar rökfærslu er að hún vísar til þess sem gerist oftast í raun,
þótt það gerist eingöngu vegna þess að flestir fræðimenn kunna því vel að
þjóna kerfinu. I sjálfu sér aftrar vísindaleg aðferðafræði engum fræðimanni
frá því að setja fram lögmál sem lýsir skaðlegri tilhneigingu í kerfinu. Sígilt
dæmi um þetta er lögmál Marx um lækkun meðalgróðahlutfallsins. Reyndar
virðist sjálf krafan um vísindalega hlutlægni leggja hverjum þjóðfélagsfræð-
ingi þá skyldu á herðar að sýna fram á bœbi þau skilyrði sem afkoma og
eðlileg starfsemi kerfisins veltur á og þau skilyrði sem eru fyrir hendi til þess
að því verði breytt og nýtt kerfi komi í staðinn. En þetta þýðir það í fyrsta
lagi að vísindaleg kenningasmíð þarf ekki að verja kerfið, og í öðru lagi að
tvísýn hugsun er ekki dæmd til þess að einskorðast við neikvæða gagnrýni.
Raunar virðist sjálft hugtakið „neikvæð díalektík" vera villandi. Neikvæði
tvísýnnar gagnrýninnar hugsunar felst í því að uppgötva óhjákvæmilegar
takmarkanir tiltekins kerfis og jafnframt leiðirnar til þess að sigrast á þeim.
Þessi tvöfalda neitun (Aufhebung) leiðir af sér nýtt kerfi sem á að vera hægt
að lýsa (fyrir Hegel er þetta niðurstaðan). Ferli gagnrýninnar hugsunar
lætur auðvitað ekki staðar numið við þetta nýja kerfi. Ef framtíðarsýn
mannhyggjunnar á að verða eitthvað meira en trú eða von, þá þarfnast hún
vísinda í því skyni að sigrast á útópískum einkennum sínum. Hún þarf að
breyta fræðilegum hugsjónum í virka starfsemi.
V
Þegar fræðimenn axla ábyrgðina og fallast á siðfræði mannhyggjunnar, þá
skuldbinda þeir sig ekki einungis til þess að vísa veginn til félagslegrar
baráttu heldur einnig til þess að taka þátt í henni. Hvers eðlis skuldbinding
þeirra er veltur að sjálfsögðu á eðli þeirra vandamála sem framþróun
nútímavísinda hefur skapað.
Brýnasta verkefnið er að berjast með öllum tiltækum ráðum fyrir stöðvun
og útrýmingu mannfjandsamlegrar tækni. Einkum og sér í lagi þýðir þetta
baráttu fyrir afvopnun og fyrir nýrri tæknivæðingu án mengunar.
Mun yfirgripsmeira verkefni er virk andstaða gegn misbeitingu þeirrar
279