Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Blaðsíða 14

Tímarit Máls og menningar
hópi vísindamannanna fær að tóra. Hann reynir að rifja upp framleiðslu-
formúluna fyrir róbótana og gengur illa. En áður en hann deyr eygir hann
von: tveir róbótar, Primus og Helena, hafa uppgötvað ástina — og sagan
^etur byrjað upp á nýtt með þessum Adam og Evu hans. Skáldsaga Karels
Capeks, Salamöndrustríðið, sem Mál og menning gaf út í þýðingu Jóhann-
esar úr Kötlum, fjallar reyndar um svipað efni. Mannkynið ætlar að lifa
hóglífi á því að láta gáfuð sækvikindi vinna fyrir sig verkin, en salamöndr-
urnar gera sína uppreisn og leggja undir sig heim mannanna — munar
minnstu að allir farist. Sú saga bendir reyndar ekki aðeins á vísindi sem vaxa
manninum yfir höfuð, hún vísar um leið beint til stjórnmálaástands í
Evrópu á fjórða áratugnum: salamöndrurnar eru meðal annars tákn og
ímynd þýska fasismans. Verk Capeks eru ekki eins fræg og ýmis þau sem
næst verða nefnd, en ekki er ólíklegt að á tímum þeirra „róbóta“ sem
örtölvur eru og leggja undir sig æ fleiri mannleg verk, verði mönnum æ oftar
hugsað til þessa gáfaða tékkneska höfundar.
Capek lokar ekki vonina úti í verkum sínum, enn lifir ástin, það er hægt
að byrja upp á nýtt. En í öðrum frægum neikvæðum staðleysum tímans er
hrollvekjan algjör, vonarneistinn slökktur og ástin sem er síðasta uppreisnin
gegn djöfullega útsmognu skipulagi bíður dapurlegan ósigur.
„Fagra nýja veröld" (Brave New World) eftir Aldous Huxley, sem út
kom árið 1931, hefur orðið flestum antiútópíum frægari. Þar eru nokkrir
straumar samtímans leiddir út í heldur leiðinlega framtíð sex hundruð árum
„eftir Ford“. Bílakóngurinn bandaríski og sú vísindalega og sálardrepandi
vélvæðing starfsins sem hann innleiddi eru semsagt taldir foreldrar framtíð-
arlandsins fremur en Marx og lærisveinar hans, þótt þeir komi einnig við
sögu. Mest er þó lagt upp úr því að leiða út á ystu nöf afleiðingar þess að
fitlað sé við erfðastofna, mannlíf á fósturskeiði og svo þess, að allt frá
frumbernsku sé beitt möguleikum innrætingar til að ala menn upp til
fyrirfram ákveðinna hlutverka í þrælslega stéttskiptu þjóðfélagi. I „Fögru
nýju veröld“ eru foreldrar ekki til, börn eru búin til í glösum, frjóvgað
úrvalsegg fær hina bestu meðferð til að úr því komi gáfaður fyrirmyndar-
stjórnandi, en þeir sem eiga í framtíðinni að annast einföld og vélræn störf
eru framleiddir í kippum (96 eineggja „fleirburar“ úr sama eggi). Verðandi
lágstéttir fá á glösin efni sem drepa í þeim ýmsar gáfur, auk þess sem
smábörn í þessum flokki eru alin upp með raflosti, innrætingu í svefni og
fleiri djöfullegum kúnstum til þess að haga sér eins og til er ætlast alla æfi og
láta sér vel líka. Þar fyrir utan er fullorðnum einstaklingum allra stétta
haldið góðum með frjálsu kynlífi (allir tilheyra öllum og engin verður ólétt)
einhverskonar sjónvarpi (allir horfa á „feelies“ sem minna á ómerkilegustu
fjöldaframleiðslu í Hollywood að viðbættu opinskáu kynlífi og snertiskynj-
244