Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Blaðsíða 46

Tímarit Máls og menningar
hann hvorki berjast, segja sannleikann né þjóna nokkrum; hann á sér „bara
eina dyggð: hann ber uppi þekkinguna.“ Það sem sameinar afstöðu þessara
ólíku aðila er flótti frá ábyrgð á því hvernig þekkingin er notuð.
Enginn fræðimaður getur lengur skotið sér undan þessari ábyrgð. Mesta
misbeiting vísinda í sögunni, smíði kjarnorkusprengjunnar, kallaði þegar
fram mótmæli margra fremstu vísindamanna þess tíma: bréf Einsteins og
Szilards, Franck skýrsluna, bænarskjalið til forseta Bandaríkjanna 17. júlí
1945, og síðar Pugwash hreyfinguna, aukna þátttöku vísindamanna í sam-
tökum friðar- og umhverfisverndarsinna og menningarstarfsemi Sameinuðu
þjóðanna og Unesco. Ný alþjóðleg samábyrgð hefur verið að þróast meðal
menntamanna á síðustu áratugum. Gagnrýnin vitundarvakning, sem teygir
sig út yfir landamæri þjóða, kynþátta, stétta og trúarbragða, er að eiga sér
stað og taka á sig mynd sammannlegrar afstöðu. Fyrsta Pugwash yfirlýsing-
in, sem undirrituð var af Bertrand Russell og Albert Einstein, er hvað
táknrænust fyrir þessa alþjóðlegu grasrótarhreyfingu menntamanna: „Við
tölum ekki í nafni tiltekinnar þjóðar, heimsálfu eða trúar, heldur sem
manneskjur, meðlimir mannkynsins sem vafi leikur nú á að eigi sér framtíð.
Fæst okkar eru hlutlaus, en sem manneskjur hljótum við að hafa það
hugfast að ef leysa á deilu austurs og vesturs á þann veg að nokkur geti
hugsanlega við unað, hvort sem hann er kommúnisti eða and-kommúnisti,
Asíubúi, Evrópumaður eða Ameríkani, hvítur eða svartur, þá verða þessi
mál ekki útkljáð með styrjöld.
Sem manneskjur skírskotum við til allra manna — munið eftir mann-
kyninu og gleymið öllu öðru.“2
IV
Mörgum fræðimönnum verður órótt þegar þeir standa frammi fyrir áskor-
un af þessu tagi og það er full ástæða til þess að vera á verði. I fyrsta lagi
getur sjónarmið heildarinnar verið svo afsleppt að það sé ekki sanngjarnt
gagnvart neinu tilteknu sjónarmiði eða kröfu. Það er mjög þægileg og að
sama skapi óábyrg afstaða bæði fyrir skynsemina og siðgæðið að fegra öll
deilumál og þykjast vera „hlutlaus" allsherjardómari sem fordæmir alla
aðilja frá sjónarmiði „Mannkyns". Auðvitað samrýmast sum sjónarmið
mannlegum hagsmunum, þroska og sjálfstæði betur en önnur. Það er hins
vegar óhugsandi að efla þessa sammannlegu hagsmuni án þess að taka
ákveðna afstöðu í hverju tilviki fyrir sig. Stundum gæti það þýtt að fordæma
þyrfti alla, en í öðrum tilfellum fæli það í sér virkan stuðning við þá sem
berjast fyrir mannkynið í heild um leið og þeir vinna að eigin markmiðum.
Það sem við þurfum á að halda er ákveðin og söguleg en ekki óákveðin og
óaðstæðubundin alhyggja.
276