Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Blaðsíða 21

Staðleysur, góðar og illar
miðstýrt efnahagskerfi er hallt undir og hefur þcgar að nokkru leyti komið
fram í kommúnisma og fasisma. Eg trúi því ekki að þjóðfélag á borð við það
sem ég lýsi bljóti að koma, en ég tel (auðvitað með það í huga að bókin er
satíra) að eitthvað sem þessu líkist g<eti orðið að vcruleika. Eg tel einnig að
alræðishugmyndir hafi skotið rótum í huga menntamanna allsstaðar, og ég
hef reynt að sýna rökréttar afleiðingar þessara hugmynda. Vettvangur sög-
unnar er Bretland, það er gert til að leggja áherslu á það að enskumælandi
þjóðir eru í eðli sínu ekki betri en aðrar og að alræði gæti sigrað hvar sem
væri, ef menn ekki berjast gegn því.
Skoðum þetta nánar.
George Orwell var sósíalisti af þeirri tegund, sem hefur enga trú á sterku
valdi til góðra hluta, í þeim efnum var hann nálægt hinni anarkísku hefð.
Framfarir eru, sagði hann, fólgnar í því að brjóta niður forræði ríkisvaldsins,
ekki í því að efla það. Og hvað eftir annað lætur hann í ljós andstyggð sína á
„valdafíkn“ sem í munni O’Briens í „1984“ hefur fengið allt að því
trúarlegar víddir — valdið er sá Djöfull sem stiknar í eigin illsku fullkom-
inni. Og hvað eftir annað ítrekar Orwell þá ásökun sína að kollegar hans
sjálfs, menntamenn, ekki síst breskir, séu veikir fyrir freistingum hins alráða
valds, enda hafi þeir óspart daðrað við það, dáðst að hörku þess og
einbeittni. I grein frá 1946, „James Burnham og forstjórabyltingin“,
skammar Orwell bæði þá sem voru hrifnir af Hitler og síðan þá mennta-
menn sem þá fyrst fengu áhuga á sovétskipulaginu þegar það var orðið
alræði. I þeim áhuga sá Orwell þá „leynilegu ósk“ ýmissa menntamanna „að
brjóta niður hinn gamla jafnréttissósíalisma og innleiða lagskipt samfélag
þar sem menntamaðurinn getur loksins fengið svipuna í sínar hendur“.15^
Eitt af því sem Orwell hefur mestar áhyggjur af er semsagt það, að
freistingar alræðisins séu sérlega sterkar meðal þeirra, sem þrá leynt eða ljóst
vald til að gera sérþekkingu sína og meinta yfirburði að veruleika, eða vilja
að minnsta kosti ekki verða skildir eftir þegar hinir sterku aka fram hjá og
segjast eiga framtíðina.
Þrískipting heimsins í „1984“ á sér að sumu leyti rætur í hugmyndum
fyrrnefnds James Burnhams um að heimurinn sé að skiptast í þrjú risaveldi
sem yrðu hvorki sósíalísk né kapítalísk, heldur lytu öll misvel dulbúinni
fámennisstjórn.16) Þar við bætast vangaveltur Orwells sjálfs upp úr stríðs-
lokum um þau áhrif sem atómsprengjan kunni að hafa í þá veru að frysta
jarðarbúa í ófrelsi óbreytanlegs ástands. I grein frá 1947, „I átt til einingar
Evrópu“, segir hann:17)
Ottinn við atómsprengjuna og önnur ný vopn gæti orðið svo sterkur að
allir munu hafna því að nota þau. Þetta virðist mér versti möguleikinn af
251