Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Blaðsíða 48

Tímarit Máls og menningar
um mannlegum fræðum sem hefur alltaf staðið á sama um alla hagnýtingu
þekkingar og gildi framkvæmda. Þetta viðhorf má rekja til afstöðu forn-
Grikkja til vinnunnar og þeirrar skoðunar að theoria skipti sérstaklega máli
í því skyni að fullnýta möguleika mannsins, en ekki sem tæki til þess að
hrinda ákveðnum hagnýtum markmiðum í framkvæmd. Hugtakið human-
itas hjá Cicero merkir þá heild sérmannlegra eiginleika sem hægt er að rækta
í hverjum einstaklingi með viðeigandi menntun. Þess vegna var það jafnan
markmið mannlegra fræða í háskólum miðalda, á endurreisnartímanum og
síðar, að leggja rækt við andlega hæfileika og byggja upp nauðsynlegan
menningargrundvöll í viðkomandi þjóðfélagi. Það voru mannleg fræði sem
skópu valdastétt evrópskra menntamanna í margar aldir, en þau féllu úr
forsæti sínu sem námsgrein við upphaf iðnbyltingarinnar þegar hin öra og
síaukna þróun tæknivísinda hófst. Togstreitan milli mannlegra fræða og
náttúruvísinda birtist nú í nýrri mynd. Mannhyggjusinnar gera skarpan
greinarmun á lögmálsbundnum og merkingarbundnum vísindum og halda
því fram að vísindalegum lögmálum verði ekki komið yfir mannlegt samfé-
lag. I stað þeirrar aðferðar sem leitast við að útskýra lögmál verði merking-
arskilningur að koma til; formlegar og tölvísindalegar aðferðir séu því
villandi, tilgangslausar og þar fram eftir götunum. Vísindahyggjumenn
svara því til að réttnefnd vísindaleg rannsókn hljóti að fylgja skýrt af-
mörkuðum aðferðafræðilegum reglum, beita samviskusamlegum vinnu-
brögðum og komast að niðurstöðum sem allir geti gengið úr skugga um
með athugunum og tilraunum. Mannhyggjusinnum hættir aftur á móti til
ónákvæmni, þeir reiða sig á ósannanlega huglæga þætti (innsæi, ímyndun,
skilning, o. þ. h.) sem leiða til vafasamra og huglægra niðurstaðna.
Forsvarsmenn vísindahyggjunnar draga eflaust upp mjög einsýna og ein-
faldaða mynd af vísindum sem getur hvorki gert grein fyrir verðmætum né
þeirri viðleitni, þeirri skapandi starfsemi sem vísindin eru. En þeir hafa
mikið til síns máls þegar þeir gagnrýna tilraunir til þess að draga skarpa
markalínu milli vísinda og mannlegra fræða. Það er einungis stigsmunur á
náttúru- og félagsvísindum. Það er lykilatriði í gagnrýninni samfélagskenn-
ingu að afhjúpa þá möguleika sem leynast í félagslegum aðstæðum. Þetta
krefst mjög nákvæmrar rannsóknar á því hvaða tilhneigingar eru ríkjandi í
núverandi aðstæðum og hver framvindan muni verða. An slíkrar rann-
sóknar verða gagnrýnin mannvísindi hættulega óljós og óákveðin. Ef við
vitum ekki nákvæm deili á þjóðfélagslögmálum og félagslegum stað-
reyndum þá þekkjum við ekki þá þætti sem ráða því hvaða félagslegar
aðgerðir geta náð árangri.
Gagnrýni vinstri manna á vísindahyggjuna á sér aðrar ástæður, þótt hún
þjáist af sömu tvíhyggjunni milli vísinda og mannlegra fræða. Meðlimir
278