Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Page 17

Staðleysur, góðar og illar
vinnuhléum, éta saman gervifóður, mæta sem einn í aftökur og á fróð-
leikserindi. Þeir búa í glerhúsum svo lögreglan, „Verndararnir“, geti alltaf
fylgst með þeim, og mega þá aðeins láta tjöld falla fyrir glerið að þeir hafi
fengið bleika skömmtunarseðla hjá yfirvaldinu, ávísanir á samfarir. Þeir fáu
sem sýna afbrigðilega hegðun eru settir í heljarmikinn rafmagnstól („Vél
Velgjörðarmannsins“) og leystir upp við músík og fögnuð lýðsins.
D-503 segir söguna, verkfræðingur sem er að smíða geimskip. Kona ein
freistar hans til sannrar, persónulegrar ástar, hann fær þann krankleika sem
kallast sál. Þau fara með nokkrum uppreisnarmönnum öðrum á fund utan
Græna veggjarins, en þar er að finna óspillta náttúru og ótamdar verur,
skyldar mönnum. Uppreisnartilraunin mistekst, D-503 er látinn ganga
undir „aðgerðina miklu“ sem sker úr honum ímyndunaraflið. Hann svíkur
félaga sína í hendur Velgjörðarmanninum og horfir á það með fullkomnu
afskiptaleysi hvernig elskan hans er pínd til sagna.
„Við“ kom aldrei út í Sovétríkjunum, og höfundurinn flutti árið 1931 úr
landi með aðstoð Maxím Gorkís. En í landinu komu út um þetta leyti ýmsar
jákvæðar útópíur sem vinsælar urðu, enda í anda bjartsýni tímans. Ein slík
er „Aelíta“ eftir Alexei Tolstoj, hún lýsir leiðangri til að koma á kommún-
isma á Mars.
Augljós er skyldleiki skáldsögu Zamjatíns við „1984“ sem hefur orðið
frægust allra neikvæðra staðleysuskáldsagna. I báðum er valdið hrollvekjan
mesta. Tteknin er fyrst og fremst hjálpartæki til að tryggja að valdið geti haft
fullkomið eftirlit með hverjum og einum. Báðar sögurnar lýsa ítarlega slíku
eftirlitskerfi og grimmd valds sem flestir hafa gefist upp fyrir. Stóri Bróðir í
„1984“ er fullkomin hliðstæða við Velgjörðarmanninn hjá Zamjatín. Refs-
ingar eru opinber þjóðhátíð í báðum sögum og áróðursmaskínan svo öflug
að fortíðin er horfin úr minni manna. I báðum sögum freistar fögur kona
karls til að stíga fyrsta skrefið til frelsis — rjúfa lögskipuð fyrirmæli um
kynlífið og elska á gamla og góða vísu. Og í báðum sögum bíður aðalper-
sónan ósigur fyrir valdsmaskínunni, hún sker úr honum sálina í „Við“, pínir
hann herfilega í „1984“ þar til báðir karlar svíkja elskuna sína í hendur
böðla, óska henni þess versta sem til er og „elska Stóra Bróður“ upp frá því.
En skáldsögur þessar eru um leið mjög ólíkar. Til dæmis að því er varðar
kjarna máls, hreyfiaflið sem hefur skapað skelfilega veröld.
I „Vélmennum“ Capekbræðra hafa vísindasnillingar gert sig seka um
gamlan og góðan ofmetnað í garð sköpunarverksins, en þeim gekk vitanlega
ekki nema gott eitt til:11^
Eg vildi að maðurinn yrði húsbóndi á jörðunni svo hann þyrfti ekki að lifa
fyrir brauðskorpu eina saman . . . Ég ætlaði að gera allt mannkynið að aðli
247