Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Qupperneq 19

Stadleysur, góðar og illar
Enn mætti heyra til Dostoévskís í þessum orðum, ekki til Rannsóknar-
dómarans sem gerir einmitt tilkall til valds í þágu heildarinnar, heldur í
Undirheimamanninum. O’Brien er tilbrigði við þá afstöðu hans að „ég geri
sem mér sýnist" — hvað sem aðrir hafa komið sér saman um að rétt sé eða
gott.
En það er fleira sem gerir mikinn mun á „Við“ Zamjatíns og „1984“.
Síðarnefnda sagan vakti gífurlega eftirtekt og hafði miklu meiri áhrif en
„Við“ ekki aðeins vegna þess að Orwell naut góðs af útbreiðslumætti
enskrar tungu en Zamjatín var rússneskur útlagahöfundur í París. Ekki
verður heldur sagt að „1984“ sé betur skrifuð bók en „Við“ eða „Fagra nýja
veröld“. Vinsældir útópískra sagna hafa reyndar ekki svo mjög farið eftir
bókmenntalegum verðleikum þeirra. En „1984“ er blátt áfram tengd samtíð
okkar miklu traustari böndum. Bæði „Við“ og „Fagra nýja veröld“ gerast í
fjarlægri framtíð og sú fjarlægð gerir allt óraunverulegra, persónurnar
óskýrari, málflutninginn óhlutstæðari. „1984“ kemur út árið 1948 og hún
gerist í náinni framtíð — á okkar herrans ári. Sagan færir innan seilingar
lesenda herfilegustu hugsanlegu afleiðingar af mörgu því sem íbúar heimsins
óttuðust mun meir að lokinni síðari heimsstyrjöld en eftir þá fyrri. Þeir
höfðu fylgst með „hreinsunum“ í Moskvu, séð í fréttamyndum útrýmingar-
búðir nasista og heyrt atómsprengjuna falla.
IV
Frá fjórða áratug tuttugustu aldar hneigðust allir straumar pólitískrar
hugsunar til einræðis. George Orwell í „1984“.
Efni skáldsögunnar „1984“ er alþekkt um þessar mundir, en til vonar og
vara skal hér stiklað á stóru yfir það. Eftir byltingar og atómstríð hefur
heiminum verið skipt í þrjú risaveldi, sem eiga í sífelldri styrjöld sín í milli.
Enginn getur unnið þetta stríð og er það reyndar tæki til að halda þegnum
þriggja valdablakka í kúgun og fátækt: helvíti — það eru hinir. Valdakerfið
er allsstaðar svipað. I Ocenaíu (Bretlandi og Amríku) þar sem sagan gerist,
heitir það Ingsoc og felst í alræði flokks og er yfir honum Stóri Bróðir,
leiðtogi sem allt veit og getur. Þjóðfélaginu er skipt í þrennt, í Innra flokk
(2% íbúa), öreiga (85%) og afgangurinn er bara í Flokknum, skrúfur í stórri
vél. Sú skipting heimsins í þrælskipulagðan og frumstæðan sem þekkist í
„Við“ og „Fögru nýju veröld“ kemur hér fram í því að „prólarnir“,
öreigarnir, lifa í þrældómi og fátækt en að öðru leyti skiptir Valdið sér lítið
af þeim. Hins vegar lúta flokksmenn algjörðu eftirliti á hugsunum, orðum
og gjörðum. Þeir búa við sjónvarp sem þeir geta ekki slökkt á og dembir
249