Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Síða 41

Sidfradi gagnrýninna félagsvísinda
lifandi þjóðfélagsumræðu; hlutverk hennar var ekki lengur að gagnrýna og
marka stefnuna heldur skyldi það einskorðast við rökgreiningu tungumáls-
ins. Það féll hins vegar í hlut vísinda að kanna raunveruleg, skynjanleg
fyrirbæri og sýna, þegar best lét, fram á reglubundin tengsl þeirra. Allt mat í
ljósi þarfa, tilfinninga eða siðferðilegra mælikvarða var álitið óskynsamlegt
og ekki við hæfi vísinda.
Þessi áhersla á siðferðilegt hlutleysi vísinda hefur framfarahlutverki að
gegna við sérstakar sögulegar aðstæður. Max Weber hélt því réttilega fram
að þegar frelsi manna til vísindalegra rannsókna væri skert, gæti skírskotun
til reglunnar um siðferðilegt hlutleysi bjargað heiðri og sjálfsvirðingu
fræðimannsins því hún gerir honum kleift að einangra sig frá siðlaus-
um markmiðum ráðandi afla. Við slíkar aðstæður og í þeim skilningi kann
hlutleysi vísinda um verðmæti að gegna jákvæðu, afhjúpandi hlut-
verki.
Nú á tímum virðist aftur á móti ljóst að þjóðfélögum stafi ekki mest hætta
af einræðis- og alræðisstjórnum heldur af því andlega tómarúmi sem fyllt er
upp í með trú á vald og velgengni, með hugmyndum um neyslu og nær
sjúklegri trú á áhrifamátt tækja, ásamt lífshættulegu skeytingarleysi um
mannleg markmið og skynsemi. Þegar svo stendur á gegnir reglan um sið-
ferðilegt hlutleysi fremur því hlutverki að dylja vandann en hinu gagnstæða.
Með áhugaleysi sínu um langtíma stefnumörkun og djúpstæðri vantrú á
allar hugmyndir um róttækar þjóðfélagsbreytingar, stuðla vísindin einungis
að því að auka þetta firrta vald, að ná stöðugt áhrifameiri tæknilegum tökum
á náttúrlegum og sögulegum ferlum innan ríkjandi kerfis. „Hreina“,
ógagnrýna smáskammtaþekkingu er alltaf hægt að túlka og hagnýta á þann
veg sem ráðamönnum kemur best. Það samfélag sem hefur sett hin hlut-
lausu vísindi í öndvegi er svipt öllum möguleika á gagnrýninni sjálfsvitund.
II
í rauninni er sjálft hugtakið, hlutleysi vísindalegrar rannsóknar um verð-
mæti, villandi. I öllum félagslegum athugunum er gengið útfrá tilteknum
verðmætum og viðmiðunum; spurningin er aðeins: af hvaða tagi eru þau?
Akveðin þekkingargildi eru grundvallaratriði í vísindalegri aðferð: skýr-
leiki, vandvirkni, sveigjanleiki, frjósemi og skýringarmáttur hugtakakerfis-
ins, nákvæmni í ályktunum, staðfesting og hagnýting kenninga, o. s. frv.
Aðferðafræðilegar stefnur fela í sér mismunandi forgangsmynstur þessara
verðmæta. Að velja á milli rökgreiningar, fyrirbærafræði og marxisma, að
aðhyllast raunhyggju, rökhyggju eða innsæisstefnu, að taka útskýringu
fram yfir skilning — merkir ekki bara það að tileinka sér ákveðið tungutak,
271