Tímarit Máls og menningar - 01.05.1985, Side 41

Ilmur af nafni rósarinnar
legri guðfræði, þ. e. guðfræði sem reist er á skynsamlegri hugsun en ekki á
opinberun einni saman. Guðdómurinn og vegir hans varð svið sem næsta
fátt var hægt að staðhæfa um með nokkurri vissu ef þekkingin átti að lúta
skilyrðum Ockhams um áreiðanleika. Vilhjálmur af Baskerville er líka
fáorður um Guð. I öðru lagi leiddu kenningar Ockhams til sjálfstæðis hvers
konar raunvísinda gagnvart guðfræði og frumspeki. Ef reynslan ein en ekki
skynsemin getur frætt okkur um orsakir og afleiðingar — en höfuðverkefni
raunvísindanna er einmitt að rannsaka orsakasambönd — þá er reynslan
þess fyllilega umkomin án atbeina frumspeki eða guðfræði. Eins og fyrr var
vikið að var markmið skólaspekinnar að steypa saman í heilsteypt kerfi
kennisetningum trúarinnar og heimspeki og náttúrufræði Aristótelesar (og
að nokkru leyti kenningum Platóns og nýplatónista). Að vísu var gert ráð
fyrir afmörkuðum þekkingargreinum svo sem guðfræði, frumspeki og
ýmsum greinum raunvísinda, en þær mynduðu eina órofa heild. Kenningar
Ockhams skóku þessa heimsmynd harkalega: guðfræðin var ekki lengur
höfuð þekkingarinnar sem lagði fram hinstu rök tilverunnar að svo miklu
leyti sem mannleg skynsemi getur meðtekið þau og náttúruvísindin máttu
að ósekju slíta sig laus frá frumspekinni, sem fjallaði um hin altækustu efni
er varða bæði sköpunarverkið og höfund þess. Ekki ber þó svo að skilja að
kenningar Ockhams hafi sannfært alla þegar í stað eða að sá sem þetta ritar
játist þeim í öllum greinum. En hitt er líklega rétt að fyrir daga Ockhams
hefði mönnum veist erfitt að hugsa sér raunvísindin óháð guðfræði og
frumspeki og heiminn í brotum, samsafn afmarkaðra einstaklinga og annað
ekki. Ockham auðveldaði þeim sem komu á eftir honum slíkar hugsanir.
Maður kynni að álykta af öllu því sem hér hefur verið sagt um Ockham —
og sami grunur læðist raunar líka að manni um Vilhjálm af Baskerville — að
þar fari efahyggjumaður í trúmálum, ef ekki hreinn trúleysingi sem þó
verður fyrir siðasakir að temja sér tungutak samtíðarmanna sinna. Að
minnsta kosti hvað Ockham varðar mun þetta þó alls ekki hafa verið svo.
Þvert á móti var hann alvörumaður í trúmálum og bar fyllstu virðingu fyrir
hinum opinberaða sannleik kristinnar trúar. Óvægin gagnrýni hans á við-
tekna guðfræði kann að hafa stafað að einhverju leyti af því að hann taldi
trúnni til tjóns að kenndar væru sannanir um trúaratriði sem að hans dómi
voru í rauninni engar sannanir. Af sama meiði eru skoðanir hans á sambandi
ríkis og kirkju þar sem hann hvetur til aðgreiningar og að kirkjan hætti að
skipta sér af veraldlegum efnum. I öllu þessu á hann margt skylt við Lúther
og aðra siðbótarmenn, nema hvað hann er langtum meiri hugsuður en þeir.
Við skulum nú freista þess að skyggnast ögn dýpra í heimssýn þeirra Vil-
hjálmanna með því að gæta að orðum Vilhjálms af Baskerville undir lok sög-
unnar er æsilegir og voveiflegir atburðir hafa gerst. Þeir Adso eru að tala um
175