Tímarit Máls og menningar - 01.05.1985, Page 127

mikið tillit til þess, að hugtök þau sem
hann hefur til umræðu eru síbreytileg
með tímanum og fá allt aðra merkingu í
nýjum hugmyndatengslum. Hugmynda-
fræðingur verður ekki hvað síst að hafa
jarðsamband og skoða hlutina í
raunverulegu samhengi þeirra, í „día-
lektísku“ samspili hvern við annan.
Markmid og framkvremd
Talsverð óvissa ríkir um það hvaða hlut-
verk Arni hafi eiginlega hugsað sér í
doktorsritgerð sinni. Og „Athuga-
semdir“ hans eyða ekki þeirri óvissu.
Undirtitill bókarinnar hljóðar þannig:
„Den ideologiska och estetiska bak-
grunden till Salka Valka och Fria mán“.
En a. m. k. hvað fagurfræðina snertir,
reynist þessi titill eiga aðeins við inn-
lendan bakgrunn, við kafla undir fyrir-
sögninni „Islándsk litteraturteori under
mellankrigstiden" (27—80).
Sú rannsókn er vissulega í sjálfri sér
þarft og þakkarvert verk. En við dokt-
orsvörnina benti ég á þá staðreynd, að
slík takmörkun við íslenska bókmennta-
fræði raskar hér jafnvægi heildarinnar og
gefur mjög fátæklega hugmynd um „fag-
urfræðilegan bakgrunn" Sölku Völku og
Sjálfstxds fólks. Pað er kunnara en frá
þurfi að segja, að á þriðja áratug aldar-
innar dvaldi skáldið mestmegnis í út-
löndum og saug þar í sig nýja reynslu úr
öllum áttum. Enda hefði auðvitað bók
eins og Vefarinn mikli verið óhugsandi
án þeirra áhrifa, en einnig Salka Valka
og Sjálfstiett fólk. Þessvegna er lítt
skiljanlegt að Arni skuli ekki einu sinni
minnast á þessi áhrif, sem hafa þó verið
langtum þyngri á metunum en íslensk
bókmenntafræði.
Hér mætti bæta við, að „íslensk" fag-
urfræði er að mestu leyti lán að utan,
enda er það sjálfsagður hlutur: „lífs-
Umsagnir um bækur
heimspekin" og „hamsúnisminn“, sem
Arni nefnir svo, nöfn einsog Bergson,
Nietzsche o. s. frv. Þannig er ennþá
minni ástæða til að afmarka og stýfa
verkefnið eins og hér er gert.
Eg mótmælti í ritdómi mínum þeirri
skoðun Arna, að hinn „hugmyndafræði-
legi munur“ milli Alþýdubókarinnar og
Sölku Völku sé áberandi (102). Eg gat
ekki fundið neina „grundvallarbreyt-
ingu eða skoðanaskipti hjá skáldinu", og
benti í staðinn á að hér er um „tvær
gerólíkar bókmenntategundir" (453 —
54) að ræða. En nú heldur Arni því
fram, að andmæli mín hnekki ekki hug-
mynd hans, „því hún tekur til heils ára-
tugar hjá skáldinu og ekki eingöngu
samanburðar á þessum tveimur verk-
um“ (599). Sú fullyrðing stenst ekki,
einsog hver maður sem flettir upp blað-
síðu 102 í Den politiske Laxness getur
auðveldlega fullvissað sig um. Þar er
eingöngu talað um Alþýðubókina og
Sölku Völku, og lögð mikil áhersla á
hugmyndafræðilegan mismun milli ein-
mitt þessara bóka: „Þær eru hvor sínu
megin við árið 1930.“ Þar segir enn
fremur: „Alþýðubókin stendur þá nær
hinni óvægnu einhyggju [den komp-
romisslösa monismen], þar sem Salka
Valka gengur út frá endurskoðunar-
formi marxismans í nýkantianismanum
[neokantianismens reviderade form för
marxism], sem var um leið betur sam-
ræmt hinni raunhæfu bókmenntapólitík
stalínista [stalinisternas verklighetsan-
passade litteraturpolitik]." Mér er með
öllu óljóst, hvernig hægt sé að tengja
marglitan hugmyndaheim Alþýðubókar-
innar hugtakinu „einhyggju", m. a. s.
strangri einhyggju. Ekki heldur fæ ég séð
að „nýkantianismi“ og „endurskoðun-
arform marxismans" hafi mótað Sölku
Völku. Það hefði verið skylda Arna að
261