Tímarit Máls og menningar - 01.03.1993, Page 27

Norðurlanda hafi verið vanatrúar, en til
þeirrar ættar teljast þau goðmögn, sem ráða
frjósemi og veðurgæzku til lands og sjávar,
þar með í raun afkomu manna og lffi. Indó-
evrópskar þjóðir lögðu undir sig Norður-
lönd á öðru árþúsundi fyrir okkar tímatal.
Margir álíta, að með þeim hafi komið trúin
á æsi og blandazt þeim trúarbrögðum, sem
fyrir voru. Þeir menningarárekstrar lifnuðu
síðar í goðsögnum, sem fléttuðu saman
gamalt og nýtt.
Franski trúarbragðafræðingurinn G.
Dumézil og fleiri telja, að hliðstæðar goð-
sagnir í öðrum indóevrópskum trúarbrögð-
um, t.d. indverskum og rómverskum,
kollvarpi þessari kenningu. Þar var ekki
hliðstæðum átökum til að dreifa, samt sem
áður urðu til sambærilegar goðsagnir. Það
tengist þrískiptu hlutverki goðmagnanna
og stéttaskiptingu meðal fomþjóða að mati
Dumézils. Æðstir vom konungar og aðrir
stjómendur. Þeirra guð stóð efstur, stjóm-
aði lögum og rétti og réð yfir töframætti.
Stríðsmenn áttu sinn guð, herskáan og ógn-
vekjandi, en friðsamur almúginn, bændur
og búalið, dýrkaði frjósemisöflin.13
A Norðurlöndum var ekki jafnskýr stétta-
skipting og meðal suðrænna þjóða. Bændur
lögðu frá sér ár eða orf og tóku öxi í hönd,
höfðingjar sóttu sjó o.s.frv. Goðsögnin um
stríðið sýnir einkum, að trúarbrögðin eru að
breytast, þjóðfélagið verður fjölbreyttara.
Bændum nægir ekki að dýrka frjósemisöfl-
in, Njörð, Frey og Freyju, álfa og dísir og
aðrar vættir, þeir þurfa líka að leita sér friðar
til að sigla með vaming sinn, blóta sér til
trausts og halds vegna árása, reka réttar síns
á þingi o.s.frv. Goðsagnir um vanastríðið
eru því vottur þess, að guðstrú manna verð-
ur margbrotnari, fómir dreifast á fleiri goð-
mögn en áður.
Fyrsta víg í heimi á sér stað þegar æsir
reyna að drepa Gullveigu til að koma í veg
fyrir þann ófarnað, sem af henni leiðir.
Gullveig er ein, en æsir vega allir að henni,
og það sýnir, hversu áríðandi var talið að
útrýma Gullveigu. Það er réttnefnt fólkvíg,
en það mistekst.
Gull-veig, drykkur af gulli, gullið per-
sónugert í líki konu. Svo hafa menn skýrt
nafnið og sagt sem svo, að Gullveig sé tákn
fyrir gullþorsta, ágimd, sem leiði til ófar-
sældar. Sumir sjá Gullveigu sem tilraun til
að endurheimta það gull, sem æsir eiga að
hafa tapað með innrás þriggja þursameyja.
Gullveig er ágimdin. Æsir áttu nóg gull,
notuðu það í nytjahluti; var þeim vettergis
/ vant úr gulli. En gull verður hættulegt
þegar goð og menn sækjast eftir því í sjálfu
sér. Þá verður það ófriðarvaldur, fyrst með-
al goða, síðan manna. Þess vegna er Gull-
veig geimm studd í höllu Hárs, Óðins. Að
styðja hana geirum er að stinga svo með
spjótum, að hún fellur ekki, svo þétt standa
á henni spjótin. Síðan er hún brennd, en það
var eina ráðið til að losna við fordæður.
Þetta er síðan endurtekið þrisvar sinnum, en
þó lifir hún enn. Spjótalögin og endurtekn-
ingin benda til, að vísan sé heimild um
helgisið, ritúal. Eitt af einkennum Óðins er
spjótið, og það tengist fómarathöfn. Sjálfur
var Óðinn geiri stunginn er hann fómaði
sjálfum sér til þess að öðlast æðstu vizku,
samband við heim dauðra. Þó hún enn lifir,
segir í vísuorði. Ásum tókst ekki að útrýma
ágimdinni. Vísan kann að benda til helgi-
siðar með þeim hætti, að menn hafi brennt
mynd Gullveigar til þess að styrkja fram-
gang veraldar á viðsjálli tíð, útmála háska-
semi ágimdarinnar.
í 22. erindi kemur Heiður til sögunnar, en
nafnið er völvuheiti, líklega skylt heiði og
TMM 1993:1
17