Tímarit Máls og menningar - 01.03.1993, Blaðsíða 48

isins nema í fáar aldir en þar hefur þó aldrei
verið um verulega sjálfstæðishreyfmgu að
ræða.
Frá upphafi sjálfstæðisbarátmnnar gáfu
fomsögurnar íslendingum fróðleik um
sögu sína og um leið vissa sjálfsvirðingu.
Halldór Laxness hefur sýnt hvemig íslend-
ingar litu á sjálfa sig og áhrif fomsagnanna
á þeim tíma þegar Engels skrifaði bréfið
sem fyrr var vitnað til. í upphafi Paradísar-
heimtar segir svo:
Á öndverðum dögum Kristjáns Vilhjálms-
sonar [= Kristján IX, 1863-1906] sem
þriðji síðastur útlendra konúnga hefur farið
með völd hér uppá landið (...)
Á þessari tíð er sagan hefst vom íslend-
íngar kallaðir fátækust þjóð í Norðurálfu.
Svo höfðu og verið feður þeirra, afar og
lángfeðgar, alt aftur á daga fommanna; en
þeir trúðu því að lángt aftur í öldum hefði
verið gullöld hér á íslandi: þá voru íslend-
íngar ekki bændur og fiskimenn einsog nú,
heldur konúngbomar hetjur og skáld sem
áttu vopn gull og skip.
Þó að Laxness lýsi þessari sterku eftirsjá
með dæmigerðri en hlýrri kaldhæðni tóku
aðrir henni af meiri alvöru. Einkum á 3. og
4. áratug aldarinnar kom þjóðernishyggjan
fram á skýrari hátt en nokkrum áramgum
fyrr. Það var á þessum tíma sem Sigurður
Nordal fór að rökstyðja að íslendingasögur
væru verk þaulmenntaðra miðaldamanna. í
augum hans voru sögumar annað og meira
en þjóðsögur eða munnleg sagnhefð. Hon-
um var nær skapi að líta á þær sem afar
mikilvægan þátt þjóðarvitundar, markviss
menningarafrek sem gátu verið grundvöll-
ur samanburðar á ágæti þjóða. Það hve
nærtæk hugsunin um þjóðarmetnað var sést
af inngangsorðum í ritgerð hans um „Sam-
hengið í íslenzkum bókmennmm“:
Engin germönsk þjóð, og reyndar engin
þjóð í Norðurálfu, á bókmentir frá miðöld-
um, er að frumleik og snildarbrag komist í
jafnkvisti við bókmentir íslendinga frá
fimm fyrstu öldunum eftir að land byggð-
ist.7
Þessi ritgerð var birt sem inngangur og aðal
skýring við íslenska lestrarbók, sýnisbók
úr íslenskum bókmennmm sem notuð var í
flestum íslenskum unglingaskólum í marga
áratugi. Ritgerðir af þessu tagi höfðu gífur-
leg áhrif á þegna hins nýstofnaða íslenska
ríkis. Þær hafa einnig haft umtalsverð áhrif
á seinni tíma skilning á fomsögunum og í
augum sumra em þetta reyndar frumfor-
sendur rannsókna á þeim. En sá er hængur
á að sjónarmið af þessu tagi em dragbítur á
eitt áhugaverðasta svið nýrra fornsagna-
rannsókna: samanburðargreiningu á sögum
og samfélagi.
Sjálfsmynd nýfrjálsra þjóða
Þegar litið er á áhrif þjóðernishyggju8 á
rannsóknir á íslendingasögum vakna
áhyggjur sem einnig em þekktar utan
íslands: að kreddukennd sjónarmið, sem
eiga rætur sínar í ákveðinni pólitík, geti
hindrað gagnrýna hugsun á heilu fræða-
sviði. Þeir sem fetað hafa í fótspor þjóðem-
issinna og rekja uppmna fomsagnanna til
hetjusagna og rómansa á meginlandi Evr-
ópu hafa haft dvínandi áhrif eftir því sem
þörfín fyrir túlkun sagnanna í anda þjóðem-
ishyggju hefur minnkað.9 í kjölfarið hefur
komið fram skynsamlegri umfjöllun sem
byggist á því að skoða miðaldarit Islend-
inga með hliðsjón af þjóðfélagi ritunartím-
ans fremur en afurðir samfélags sem
þarfnaðist nýrrar sjálfsmyndar. Skilningur
38
TMM 1993:1