Tímarit Máls og menningar - 01.03.1993, Blaðsíða 38

Ættartalan er sú skilningsgrind og sá frá-
sagnarrammi sem höfundamir fella efnið í.
Innan þeirra marka er æviþráður helstu
þátttakenda í atburðum sagnanna rakinn í
réttri tímaröð, hversu margar ættir og ætt-
liði sem um er að ræða. Það er því unnt að
gera ráð fyrir því, líkt og Gabrielle M. Spi-
egel hefur gert varðandi franska miðalda
sagnaritun, að ættartölur hafi verið tjáning-
arform þeirra minninga sem samfélagið
deildi. Þess vegna tengist þær sögulegri
hugsun fólksins náið og hafi haft áhrif á
samfélagsskilning sagnameistara þeirra
sem varðveittu komandi kynslóðum lýs-
ingu á mannfélaginu í frásögnum sínum
(Spiegel 47).
Hér á eftir er ætlunin að gera nokkra grein
fyrir ættartölum í Sturlungu og færa rök að
því að ættrakningar í samsteypunni beri
vitni um þær breytingar sem voru að verða
á valdakerfinu í íslensku þjóðfélagi á 12. og
13. öld. R. Howard Bloch hefur gerst máls-
svari svokallaðrar bókmenntalegrar mann-
fræði. Hann lítur svo á að það einkenni
miðaldarit sérstaklega að þau bæði endur-
spegli menningarumhverfi það sem þau eru
sprottin úr og auðveldi þannig mannfræði-
lega lýsingu á því og séu aðalfarvegur
breytinga á samfélaginu sem þau fjalla um.
Miðaldatextar hafi skapað almannavitund
sem segja megi að hafi lifað á þeim rétt eins
og samfélag lifi fyrir tilstuðlan tungumáls
(Bloch 15-16). Sá sem þetta ritar hefur á
öðrum vettvangi gagnrýnt fræðimenn fyrir
að nota Sturlungu sem heimild án þess að
gera sér fyrst grein fyrir frásagnarlögmál-
um samtíðarsagna, efnisafmörkun þeirra,
samsetningu, frásagnarhætti og stíl (Úlfar
Bragason, 1986). Frásögnin er ekki bein
eftirmynd atburðanna þótt hún látist vera
það. Sögurnar eru ritverk sem lúta ákveðn-
um reglum. En jafnframt því sem takmark-
anir Sturlungu sem heimildar um einstaka
atburði ættu að vera ljósar er víst að sam-
steypan getur gefið innsýn í tíma sinn, ekki
síst hugsunarhátt manna og aldarbrag. Höf-
undar miðaldarita leituðust ekki við að vera
frumlegir heldur heyjuðu sér efni bæði úr
munnlegri geymd og af bókum. Þeir lifðu
og hrærðust meðal áheyrenda sinna eða
lesenda og textinn varð til í samspili við þá.
Minnugir þessa geta menn lesið úr Sturl-
ungu, rétt eins og öðrum fomritum, nokkuð
haldgóðar upplýsingar um samfélagið sem
hún spratt úr.
Fræðimenn em sammála um að Sturl-
unga sé sagnfræðilegt verk sem reist sé á
tímatalsþekkingu höfundanna, ekki síst
höfundar samsteypunnar. Atburðum sé rað-
að í tímaröð, oft þannig að frásögnin verði
sem lifandi eftirmynd raunvemleikans
(Björn M. Ólsen 508; Jón Jóhannesson xii-
xiii, xvii; Ólafía Einarsdóttir 253-275,
293-326). Hins vegar hafa Sturlunguhöf-
undur og höfundar einstakra sagna í sam-
steypunni verið gagnrýndir fyrir skort á
heimildarýni. Þeir fylgi því sem aðrir segi
þeim eða þeir hafa lesið á bók. Orsakasam-
hengi vanti einatt í frásögnina, þar sé öllu
hrúgað saman (Finnur Jónsson 721; Pétur
Sigurðsson 5-11). Fræðimenn hafa einnig
fjallað um ættarvitundina og ættarmetnað-
inn í samsteypuritinu en varla að því marki
sem rétt væri (Finnur Jónsson 723-724; Jón
Jóhannesson xxi-xxii, xxv-xxvi). Enda eru
ættrakningamar ekki aðeins viðauki heldur
hluti af kjama verksins. Gabrielle M. Spi-
egel hefur sagt um franskar miðaldakrönik-
ur að á yfirborðinu virðist þær ruglings-
legar, lauslega samsettar úr þáttum sem
ekki sé sýnilegt orsakasamhengi á milli, en
að baki búi hugmyndin um að hver atburður
28
TMM i 993:1