Tímarit Máls og menningar - 01.03.1993, Blaðsíða 52

neyð ríkti í landinu var gert ráð fyrir útflutn-
ingi á matvælum.17
Það var í kjölfar þessara hremminga sem
Islendingasögur fóru að leika vaxandi hlut-
verk við mótun íslenskrar þjóðarvitundar.
Þó að sögurnar hefðu áður styrkt þjóðlegt
stolt og menningarlega sjálfsmynd sumra
Islendinga, fengu þær nýtt pólitískt gildi á
áratugunum eftir frönsku stjómarbylting-
una. Eftir því sem leið á 19. öld mynduðu
Islendingasögur gmndvöll stjórnmála-
vakningar sem tengdist markmiðum á sviði
menningar, stjómskipulags og efnahags.
Lengi fram eftir öldinni glímdi þjóðin við
hnignun, fátækt og harðindi sem vom alger
andstæða þeirrar hagsældar sem lesa mátti
um í fomritunum. í lok 19. aldar urðu ís-
lendingasögur fáanlegar í ódýrum útgáfum.
Eins og Halldór Laxness segir, sýndu þær
fyrri aldir í miklum Ijóma, og mátti skilja
að lífið til forna hefði einkennst af frelsi,
veislum, kaupskipum og dýmm gjöfum —
og þá fóru merkir íslendingar á fund nor-
rænna og breskra konunga og fengu af þeim
sóma. Samanburður við fortíðina var vin-
sæl dægrastytting hjá íslendingum á 19. öld
og raunar fyrr. Forsenda hugmyndarinnar
um hnignun og fátækt þjóðarinnar var að
það var ekki fyrr en nokkru eftir 1870 sem
íbúatalan fór loks yfir 70.000, en talið var
að sá hefði verið íbúafjöldi í landinu á
þjóðveldistímanum. í augum Islendinga
var afar skýr andstæða milli danska ný-
lendutímans og „gullaldar íslendinga“ eins
og nú var farið að nefna þjóðveldistím-
ann.18
Þrátt fyrir erfiðleika sína nutu íslendingar
þess á 19. öld að hafa tekist að varðveita
tungu sína, menningu og læsi á erfiðum
tímum. Árið 1845 var Alþingi endurreist
eftir að hafa legið niðri frá 1800, og um leið
kom fram byltingarórói í Danmörku sem
varð málstað fslands til framdráttar. Árið
1848 afsalaði konungur sér einveldi án þess
þó að vald hans minnkaði á íslandi um
skeið. En nýjar hugmyndir festu rætur með-
al íslenskra menntamanna, einkum þeirra
sem bjuggu í Kaupmannahöfn. Tveir þýskir
heimspekingar, þeir Johann Gottfried
Herder og Wilhelm von Humboldt, höfðu
talsverð áhrif á vakningu íslendinga.19
Einkum höfðu skoðanir Herders hvetjandi
áhrif á þjóðemisviðleitni íslenskra náms-
manna og menntamanna í Kaupmannahöfn
á 4. áratug 19. aldar og veittu fræðilega
skýringu á því hvers vegna velmegun ís-
lendinga var meiri á miðöldum en síðar.
Herder sagði að þjóð sem stjómað væri af
útlendingum og útlendum stofnunum hlyti
að staðna. Framfarir þjóða hlutu að hans
dómi að grundvallast á því að þjóðin hefði
frelsi til að þróa þjóðaranda sinn hindrunar-
laust. Ef ísland var fátækt, þá var það vegna
skorts á frelsi. Eins og sjá mátti af velmeg-
andi bændum og höfðingjum íslendinga-
sagna, var allt með öðrum brag þegar ísland
var sjálfstætt.
Þó að hugmyndir af þessu tagi hafi styrkt
þjóðerniskenndina meðal íslenskra
menntamanna leiddu þær einnig í ljós hug-
myndafræðilegan mun sem átú eftir að
skipta Islendingum í tvo hópa næstu öldina
og endaði með sigri annars hópsins er bók-
festukenningin var sett fram á 4. tug 20.
aldar. Ágreiningur hópanna, sem kalla
mætú fortíðarsinna og framúðarsinna,
varðar mismunandi skoðanir á hinu nýja
Islandi. Fortíðarsinnar vildu að hið nýja
Islandi líkúst þjóðveldinu sem mest, og
umfram allt voru það Fjölnismenn sem
þessu héldu fram. Þeir litu á fortíðina í
þjóðernisrómantísku ljósi og fegruðu fyrir
42
TMM 1993:1