Tímarit Máls og menningar - 01.06.1999, Qupperneq 98

ÖRN ÓLAFSSON
frá norskum hringjara sem fer niður um gjárop í fjalli ofan við Björgvin. Eftir
langt klifur fellur hann niður á jarðhnött sem svífur inni í okkar jörð. Og þar
kynnist hann þjóðfélögum ýmissa furðuvera, fyrst trjáa, síðar einfætlinga
með sellóstreng eftir sér endilöngum, tígrísdýra, o.fl. Eins og í Ferðum
Gullivers furðar sögumaður sig á ýmiskonar hindurvitnum og ósiðum inn-
fæddra, sem glöggt að gáð minna þó mikið á hjátrú og ýmiskonar ranglæti í
Vestur-Evrópu samtímans.
íslenskar fornsögur áttu sér ffamhald allt fram á 19. öld í riddarasögum.
En fyrstu íslensku skáldsögurnar með nútímasniði eru frá seinni hluta 18.
aldar. Og þær eru greinilega afsprengi fyrrnefndra tveggja enskra skáldsagna,
hver með sínum hætti.
Eins og alkunna er, réði Hólabiskup einu prentsmiðju landsins allt frá
upphafi prentaldar hérlendis á miðri 16. öld fram til ársins 1773, að Hrapps-
eyjarprent var stofnað. Og sú einokunaraðstaða var skefjalaust notuð, í
meira en tvær aldir var nær einvörðungu prentað ýmiskonar guðsorð á ís-
lensku. Helsta undantekningin voru fáeinar fornsögur undir lok 17. aldar,
þegar prentsmiðjan fluttist um hríð til Skálholts. En um miðja 18. öld voru
miklar birgðir af hverskyns guðsorðabókum til í Hólaprenti, og seldust lítt.
Til þess nú að nýta prentsmiðjuna og reyna að ná inn einhverjum tekjum
ákvað ráðsmaður að prenta saman í bók tvær skáldsögur1, þetta var nú sú
bókmenntagrein sem þá fór sigurför um Evrópu. Og þessar fyrstu nútíma-
skáldsögur sem birtust á íslensku, saman í bók, hétu Gústaf Landcron og
Berthold enski. Þetta eru stælingar á Róbinson Krúsó, enn kristilegri en sú
saga, þýddar úr dönsku, prentaðar á Hólum 1756. M. a. eftir þeim var samin
einhvern tíma á næstu tveimur áratugum Parmes saga loðinbjarnar, sem er
talin elst frumsaminna íslenskra skáldsagna, og var fyrst prentuð 1884. Um
hana hefur Árni Kristjánsson Qallað rækilega í grein 1944. Þá gat hann raun-
ar ekki lokið rannsóknum sínum á sögunni, því íslensk handritasöfn voru í
öryggisgeymslu úti á landi á stríðsárunum. Því miður virðist enginn hafa
lokið þeim rannsóknum á þeirri hálfu öld sem handritin hafa verið aðgengi-
leg síðan.
í
Næstar á eftir Parmessögu komu tvær sögur eftir Eirík Laxdal. (1743-1816).
Hann gekk á skóla á Hólum fáeinum árum eftir að fyrrnefndar skáldsögur
birtust þar, en á Kaupmannahafnarháskóla 1770, hrökklaðist þaðan vegna
ósamkomulags, og var í danska sjóhernum eitthvað á annað ár, en fluttist til
íslands 1775, var á flækingi mörg síðustu ár sín. Þar samdi hann síðan sögur
sínar. Þær heita Ólandssaga (þ.e. Útópía) og Ólafssaga Þórhallasonar. Hvor
96
www.mm.is
TMM 1999:2