Tímarit Máls og menningar - 01.06.1999, Blaðsíða 151

RITDÓMAR
hann það ekki með sama hætti, hann var
þátttakandi í voldugri hreyfingu, sem
spannaði margar aldir og mótaði allt
menntalíf álfunnar frá grunni: hinni
svokölluðu „fornmenntastefnu" og
ýmsum öngum hennar, textafræði og
fornfræði. Að mínu mati er ekki hægt að
skilja sögu hans nema skoða hana í þessu
samhengi, og það er ekki síst nauðsynlegt
á þessum síðustu og verstu tímum, þegar
þessi forna hefð er að leysast upp og það
er orðin mikil tíska að vega að henni úr
skálkaskjóli fáfræðinnar, snúa út úr for-
sendum hennar og rangtúlka þær. Nú
víkur höfundur alloft að þessari hreyf-
ingu, en sá galli er þó á gjöf Njarðar að
það er oftast svo stuttaralegt að lesand-
anum verður ekki ljóst við hvað er átt, og
það getur jafnvel verið villandi.
Þegar Laurenzo Valla sýndi fram á að
skjalið, sem átti að sanna að Konstantín-
us keisari hefði gefið páfa yfirráð yfir öll-
um vesturhluta Rómaveldis, væri í
rauninni seinni tíma fölsun, markaði
það tímamót í sögu Evrópu, ekki aðeins
af því þetta falsaða plagg hafði öldum
saman verið mikilvægt vopn í hendi páfa
til að berjast fyrir veraldlegum yfirráð-
um, heldur líka af því að þarna var farið
að beita raunhæfri textagagnrýni. Þetta
gerðist á endurreisnartímanum, og upp
frá því varð textafræðin einn helsti
grundvöllur fornmenntastefnunnar sem
mótaði andlegt líf í álfunni, ekki aðeins
bókmenntir heldur og listir og hugsun
manna yfirleitt.
Textafræðinni óx svo smám saman
fiskur um hrygg, en það gerðist vitanlega
ekki án umræðna og deilna, oft í tengsl-
um við beinar rannsóknir. Á seinni hluta
17. aldar voru Jesúítar að fást við að gefa
út heilagra manna sögur og skjöl tengd
ævi þeirra, og þá komst einn þeirra,
Papenbroeck að nafni, á þá skoðun, sem
hann setti fram í riti 1675, að öll skjöl
sem ættu að vera frá tímum merovinga
væru seinni tíma fölsun. Þessu var strax
mótmælt, og fyrir því stóð einmitt Jean
Mabillon sá sem Már Jónsson nefnir
nokkrum sinnum án þess að skilgreina
hlutverk hans í fræðunum. Mabillon
viðurkenndi að sum skjöl væru fölsuð en
taldi önnur ófölsuð, og það sem meira
væri: unnt væri að setja fram nákvæmar
reglur til að greina á milli. Þessar reglur
setti hann svo fram í riti sínu „De re
diplomatica“, sem kom út árið 1681,
tveimur árum áður en Árni Magnússon
sigldi til náms í Kaupmannahöfn, og lét
Papenbroeck sannfærast. Margir hafa
talið þetta rit, sem varð grundvöllur
nýrrar fræðigreinar, skjalfræðinnar,
byltingu í fræðimennsku Vesturlanda,
og má vera, eftir ffemur óljósum orðum
Más Jónssonar að dæma, að það hafi ver-
ið komið í bókasafn Bartholins árið
1684, þegar Árni Magnússon hóf þar
störf sín.
Fræðimenn þessa tíma, eins og
Mabillon og fleiri, voru annað og meira
en einhverjir grúskarar: fyrir þá var
menning fornaldarinnar lifandi og
markmið þeirra var að nálgast hana eftir
enn fleiri leiðum en áður, - láta hana lifa í
alls kyns minjum. Upp úr þessu var því
hafist handa við fræðimennsku af fjöl-
breyttasta tagi, t.d. að safha saman forn-
um áletrunum frá tímum Rómverja og
gefa þær út í vísindalegum útgáfum. Að
einum þættinum í þessu starfi víkur Már
Jónsson en með orðalagi sem er villandi.
Hann segir á einum stað um starf Árna
árið 1688 eða þar um bil: „Jafnframt
freistaði hann þess að bæta textann með
tilgátum um orð sem vantaði, nokkuð
sem kallast „emendatio" og var helsta list
fornfræðinga á 17. öld eða sá vettvangur
sem þeir höfðu bestan til að láta ljós sitt
skína“ (bls. 76-77). Ég efast ekki um að
höfundur viti sjálfur betur, en eins og
þessi setning er orðuð er hún fyrst og
fremst vatn á myllu þeirra undarlegu for-
TMM 1999:2
www.mm.is
149