Tímarit Máls og menningar - 01.06.1999, Page 121

SKÁLDSKAPUR Á SKÖKKUM STÁÐ
3
Bandaríska rithöfundinum Joseph Heller er skemmt þessa dagana yfir
endurnýjuðum áhuga á verki hans Catch-22 sem kemur til vegna ásakana í
The Sunday Times og Washington Post um að Heller hafi stolið sögusviði, at-
burðum og persónum skáldsögunnar úr skáldsögu eftir Louis Falstein, Face
of a Hero, sem kom út tíu árum áður, árið 1951. Mönnum þykir sem líkindin
milli verkanna fari yfir þröskuld tilviljunarinnar, jafnvel þótt Heller segist
aldrei hafa heyrt bókar Falsteins getið. Útgefandi Hellers bregður á einu
hugsanlegu vörnina: bækurnar fjalla einfaldlega um sömu atburðina, höf-
undarnir voru báðir í bandaríska flughernum á Ítalíu í seinni heimstyrjöld-
inni. Fyrirmyndin úr raunveruleikanum er sú sama. Með öðrum orðum:
líkindin eru einskær tilviljun.
En þó að Heller hefði lesið verk Falsteins og mótað sitt eigið að einhverju
leyti eftir því er vafasamt að tala um stuld: stuldur er hæpið hugtak í bók-
menntafræði öfugt við myndlist. Kenna mætti skyldleikann við textatengsl
eða meta-texta, jafnvel áhrif ef vill. Póstmódernískar bókmenntir fjalla í vax-
andi mæli um aðrar bókmenntir. Það er líkt og sagan gangi í hring og við
séum komin aftur að eldri viðhorfum. í hugtakasafni þeirra sem skráðu upp
handrit íslendingasagna var hugtakið fölsun ekki til. Það var fullkomlega
leyfilegt að hnika til orði og orði, bæta við hér og þar og sleppa annarsstaðar;
það voru ekki falsanir samkvæmt skilningi tímans. Líklega myndi gegna
öðru máli í dag ef útgefandi tæki sig til við endurútgáfú og breytti texta látins
nútímahöfundar í veigamiklum atriðum. Og samkvæmt skilningi okkar fel-
ast rannsóknir og samanburður á gömlum handritum í því að finna frum-
mynd textans, réttu útgáfuna.
I tilfelli verka Cristoforos og Hallgríms verður ffummyndarhugtakið æði
snúið og kannski verður málið aldrei krufið til mergjar. Ætlun Cristoforos
þegar hann málaði Onan og Ger kemur affakstrinum ekki mikið við en er at-
hyglisverð í sjálfri sér, ekki síst fyrir hvað hún er gagnólík ætlun Hallgríms.
Cristoforo leit svo á að hann væri að skapa algerlega ffumlegt listaverk úr engu.
Þetta var viðhorf hans til listsköpunar yfirleitt einsog sjá má á bréfum hans.
Þegar ég mála er einsog yfir mig komi guðlegur andi, ég er snertur af
einhverju að handan, svívirtur. Það er káfað á mér af dauðum guðum.
Einungis með þá tilfinningu að vopni er mér kleift að skapa eitthvað
sem aldrei hefur verið skapað áður, slá á nýjan streng í tilfinningaskal-
anum, uppgötva nýjan tón utan ritaðrar hljómfræði.8
Það má kalla Cristoforo rómantíker til einföldunar, eða fútúrista, sem líka er
einföldun. Hugsun hans með Onan og Ger var ísmeygileg svívirðing hefðar-
TMM 1999:2
www.mm.is
119