Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2006, Blaðsíða 8

3
Tímarit um menntarannsóknir, 3. árgangur 2006
á siðferðissvellinu: hún sýnir nemendum
virðingarleysi – það er afrækir dygðina virðingu
– með því að mæta illa undirbúin til kennslu
og gera of litlar kröfur til sjálfrar sín og þeirra.
En hvað með Beggu? Begga er fruntaleg og
húmorlaus en fruntaskapur og húmorleysi eru
ekki hefðbundnir siðferðisbrestir. Það versta
sem flestir siðfræðingar gætu sagt um Beggu
væri að hún sé ekki leikin í mannlegum
samskiptum: jafnvel að hún sé ekki vel að sér
um mannasiði. En mannasiðir eru eitt – er okkur
einatt sagt – og siðferði annað. Hví er það svo?
Jú, sinn er (manna) siður í landi hverju: Það
sem þykir dónaskapur í einu landi (ropa við
matborð, ganga berbrjósta á sólarströnd, kalla
nemanda asna í kennslustund) er gjaldgengt
í öðru, jafnvel lofsvert (ropi við matborð
þykir sums staðar eftirsóknarvert merki um að
viðkomandi sé saddur og sáttur við matinn).
Siðferðisdygðir eru hins vegar að mestu hinar
sömu hvar og hvenær sem er: Áreiðanleiki,
heiðarleiki, hjálpsemi, réttlæti og góðvild þykja
ekki mannkostur á einum stað, löstur á öðrum;
það eru engin þjóðfélög til þar sem þessir
kostir hafa ekki átt upp á pallborðið. Þegar
nútíma siðfræðingar setja fram kenningar
sínar fjalla þær því oftast um hinar almennu,
sammannlegu (alþjóðlegu) siðferðisdygðir og
-lesti; ekki um afstæða mannasiði: kurteisis-,
smekks- og velsæmisatriði sem vatnsbragð
þykir að og fremur lítils um verð.
Almenningur virðist einnig gera skýran
greinarmun á mannasiðum og raunverulegu
siðferði (sjá t.d. Martin og Stent, 1990).
Ástæða múgamannsins er ef til vill önnur en
siðfræðingsins og snýst fremur um það hvernig
tal um mannasiði í nútímanum þykir í bestu
falli skringilegt og gamaldags og í því versta
varahugaverð arfleifð frá tíma þegar alls kyns
flóknar en óskráðar siðareglur voru notaður
til að halda hinum lágu og ófáguðu (konum,
börnum, lágstéttarlýð o.s.frv.) á mottunni.
Vald á slíkum siðum á ekki lengur að ráða
velgengni í fólks í lífinu, fremur en – eins
og segir í Íslendingasögunum – að litur deili
kosti. Það getur verið óþægilegt fyrir mann
sjálfan og aðra að kunna sig ekki í félagslegum
samskiptum, eins og raunin er á með Beggu;
en það eitt og sér er ekki siðferðisbrestur.
Þetta nær samhljóða viðhorf nútíma
siðfræðinga og almennings til „mannasiða“
er ugglaust höfuðástæðan fyrir því að þrátt
fyrir að dygðakenning Aristótelesar hafi
verið endurvakin með miklum trumbuslætti
í siðfræði samtíðarinnar þá hafa ekki allar
dygðirnar sem hann útmálar komist upp á
hornskákina. Við sumum hefur ginið tómlæti.
Þar á meðal eru þrjár samkynja dygðir sem
ég mun í framhaldinu nefna einu nafni
vingjarnleika þótt hjá Aristótelesi flokkist þær
niður í vinskap, sannsögli (um sjálfan sig)
og hnyttni (1995, I, bls. 359–368 [1126b11–
1128b9]). Í næsta hluta ritgerðarinnar lýsi
ég þessari samstofna dygð. Ég vona að
lesandinn átti sig á að hún snúist um meira en
einbera mannasiði í þrengstu merkingu og að
nemendur sem kvarta undan því að eitthvað
skorti á gott siðferði Beggu kunni að hafa
rétt fyrir sér. Þar á eftir reifa ég tvo kosti á
að skýra hvað er lofsvert við vingjarnleika
aðra en þá hann sé lofsverður sem sjálfstæð
siðferðileg dygð eins og Aristóteles telur: að
(a) vingjarnleiki sé dæmi eða merki um aðrar
(þekktar) siðferðisdygðir eða (b) vingjarnleiki
hafi sjálfstætt og almennt gildi í mannlífinu
þó að það sé ekki siðferðilegt gildi. Ég hafna
báðum þessum kostum og um leið því að sprett
sé gáleysislega á böndin milli mannasiða og
raunverulegs siðferðis. Í lokahluta ritgerðar-
innar vík ég svo aftur að vingjarnleika sem
dygð í kennslustofunni: vettvangi þar sem
stöðugt eiga sér stað viðkvæm og nærgöngul
samskipti milli kennara og nemenda.
Hin aristótelíska siðferðis-
dygð vingjarnleiki
Flestir kannast við þá kenningu Aristótelesar
að hver siðferðisdygð sé meðalhóf eða gullinn
meðalvegur milli tveggja öfga: of og van.
Þekktasta dæmið er af hugrekki sem meðal-
hófi milli fífldirfsku („of“) og bleyðuskapar
(„van“). Þótt Aristóteles greini vingjarnleika í
þrjár aðskildar dygðir af þessu tagi þá kannast
Að „veita ánægju og forðast sárindi“