Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2006, Blaðsíða 11

6
Tímarit um menntarannsóknir, 3. árgangur 2006
Að „veita ánægju og forðast sárindi“
tilviljanakenndan en þó eðlilegan hátt á
afstæðum venjum. Það er til dæmis afstæð
venja að aka hægra megin á veginum en
ekki vinstra, en fyrst búið er að taka upp
þann skikk þá er það orðið að lesti, sem
haft getur alvarlegar afleiðingar fyrir heilsu
okkar og annarra, að brjóta gegn honum. Fáir
myndu vísast afneita þessum staðreyndum.
Smættarsinnarnir ganga hins vegar enn lengra
með því að fullyrða að hegðunarvenjur hafi
þá og því aðeins siðferðisgildi – og aðeins
að því marki – sem þær séu birtingarmyndir
hefðbundinna siðferðisdygða.
Sarah Buss (1999) tjáir þetta viðhorf af
mikilli hind í grein sem hún hefur ritað um
kurteisi. Hún kannast við að ókurteisi sé
dæmi um óvingjarnleika og óvingjarnleiki sé
ámælisverður eiginleiki í fari fólks, rétt eins
og Aristóteles hélt fram. En hvers vegna er
það svo? Það er ekki fyrir þá sök, segir
Buss, að óvingjarnleikinn sjálfur sé löstur og
vingjarnleikinn dygð heldur vegna þess að sá
sem er ókurteis við annan mann kemur fram
við hann af óvirðingu – og óvirðingin er löstur.
Á sama hátt er virðing dygð og sá sem er
vingjarnlegur við náunga sinn auðsýnir þessa
dygð (jafnframt því að vera vingjarnlegur). Með
öðrum orðum: siðferðilegt gildi vingjarnleika
er smættað niður í gildi virðingar. Nú verður
því ekki á móti mælt að til eru ótal dæmi um
fólk sem kemur í senn fram við aðra af (a)
óvingjarnleika og (b) óvirðingu. Ugglaust er
það algengara en ekki. En það þýðir ekki að (a)
megi smætta niður í (b).
Hyggjum aftur að henni Beggu sem kynnt
var til sögu í upphafi máls. Hún er að sönnu
óttalegt amakefli, en hún gerir ekki mannamun
þótt hún sé skapstygg. Sá sem sýnir öðrum
óvirðingu kemur fram við hann eins og hann
sé minna verður en raunin er. Begga auðsýnir
nemendum þá virðingu að gera kröfur til þeirra
sem nemenda og reyna eftir fremsta megni
að sá fróðleik í huga þeirra. Hún vanvirðir
hvorki hópinn í heild af ásetningi né einstaka
nemendur öðrum fremur. En þá má spyrja hvort
virðingarleysi þurfi alltaf að vera ásetningsverk.
Sá sem mætir á jarðarför í bleikum jakkafötum
sýnir syrgjendum virðingarleysi jafnt þótt það
hafi ekki verið ætlun hans heldur hafi fatavalið
stafað af vangá eða kæruleysi. Má ekki segja það
sama um Beggu: það er að hún sýni nemendum
virðingarleysi með fruntaskap sínum þótt það
sé ekki ætlun hennar heldur fremur óbein
afleiðing þess að hún hefur ekki tamið sér næga
skapstillingu? Því er til að svara að það myndi
víkka út merkingu hugtaksins virðingarleysi úr
öllu hófi ef við gerðum ráð fyrir því að í hvert
sinn sem við mættum önugri framkomu eða
óhugsaðri athugasemd frá náunganum hefði
okkur verið sýnd óvirðing. Óvirðing er mjög
alvarlegur löstur og það leiddi okkur á refilstigu
pólitískrar rétthugsunar ef við teldum óvirðingu
felast í hverju alúðarlausu, vanhugsuðu orði.
Óvingjarnleiki er eitt, óvirðing annað; jafnvel
þótt þetta haldist vissulega oft í hendur.
Við sjáum þennan greinarmun líka í öðru
samhengi í fari Öddu: Hún er vingjarnleikinn
holdi klæddur en sýnir nemendum beinlínis
úthugsaða óvirðingu með því að heykjast á að
kenna þeim af bestu getu.
Michael J. Meyer (2000) túlkar smættar-
leiðina á annan hátt. Hann telur vingjarnleika
og aðra kurteisi smættanlega niður í dygðina
þegnvísi (e. „civility“). Þegnvísi kemur fyrir á
mörgum hefðbundnum dygðalistum, ekki síst
nú á tímum þegar ýmsir frömuðir siðferðis-
kennslu í skólum telja nauðsynlegt að temja
nemendum lýðræðislegan þegnskap eða
borgaravitund (sjá Kristján Kristjánsson, 2003).
Meyer hafnar því að þeir siðir og venjur sem
gera fólki bærilegt að lifa saman í samfélagi
eða fjölskyldu hafi sjálfstætt ósiðferðisbundið
gildi; þvert á móti séu mannasiðirnir þrungnir
siðgæði. En móthverfa þeirra allra sé einn og
sami lösturinn: ruddaskapur (2000, bls. 77).
Það er skrýtin kenning þegar hugað er að þeim
þáttum sem Meyer telur þegnvísina setta saman
úr: umburðarlyndi, sveigjanleika, sáttfýsi og
þar fram eftir götum. Fljótt á litið virðist
móthverfa umburðarlyndis vera umburðarleysi,
sveigjanleika þvermóðska og sáttfýsi ósáttfýsi.
Það skýrir hvorki né skerpir merkingu
hugtaksins ruddaskapur að tefla því fram sem
móthverfu allra þegnvísisþáttanna. Þvert á