Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2006, Blaðsíða 10

5
Tímarit um menntarannsóknir, 3. árgangur 2006
vonskuverkum sínum – heldur einungis ánægja
vegna þeirra verka sem góðum mönnum þættu
ánægjuleg. En meðal þess sem hinum góðu
þætti ánægjulegt eru snurðulaus samskipti
manna á meðal á torgum og gatnamótum
mannlífsins. Þeir góðu munu einnig kunna að
meta gildi dægrastyttingar og hversdagsyndis
því að maður er manns gaman (1995, I, bls.
365 [1127b33–1128a3]). Vingjarnleiki eflir allt
þetta; og hann treystir samvinnu hins félagslega
dýrs, mannsins, þegar sýsla þarf í sameiningu
við verðug verkefni. Vingjarnleikinn er eins og
lím sem bindur einstakling við einstakling og
eflir samstarf þeirra og samskipti.
Þetta skýrir, hygg ég, hvers vegna Aristóteles
lítur á vingjarnleika sem siðferðilega dygð.
Óvingjarnleiki og fleðuskapur eru lestir
einmitt fyrir þá sök að þeir sem hafa tileinkað
sér slíkar hneigðir ganga of skammt eða of
langt í því að þægjast öðrum. Límið sem
þeir mynda verður of veikt eða of sterkt fyrir
farsæl mannleg samskipti. Hugsum okkur til
að mynda hve það auðveldaði allt skólastarf ef
kennarar og nemendur gætu unnið saman frá
morgni til kvölds í anda alúðar og jákvæðni.
Hugsum okkur hve stjórnmálunum væri betur
háttað ef stjórnmálamenn aflegðu amasemi,
raup og smjaður. Og þannig mætti lengi halda.
Þetta þýðir að sjálfsögðu ekki að það að „veita
ánægju og forðast sárindi“ sé höfuðdygð sem
trompi allar aðrar. Oft verður hún að víkja
fyrir öðrum svo sem heiðarleika, réttlæti og
virðingu; enginn vill til dæmis að kennarar segi
nemendum ekki annað en það sem vekur þeim
mesta stundaránægju, eins og Adda.
Þótt þessi aristótelíska réttlæting á vingjarn-
leika sé ekki um leið réttlæting þess að fólk fylgi
í blindni öllum kurteisisvenjum og -siðum sem
skapast hafa í mannlegum samskiptum þá segir
það sig sjálft að mikilvægur þáttur vingjarnleika
er að þýðast hefðbundna „mannasiði“: ögra
þeim ekki eða storka að óþörfu heldur haga
sér sem mest „eins og Rómverjarnir í Róm“.
En þar með myndu ýmsir siðfræðingar
setja upp síða brún: Leiðir þá vingjarnleiki
ekki til gagnrýnislausrar klisjumennsku og
flathyggju? Eru ekki siðir eitt og raunverulegt
siðferði annað? Áður en við hugum nánar að
vingjarnleika sem dygð í skólastofunni er rétt
að velta því fyrir sér hvort unnt sé að skjóta
skildi fyrir vingjarnlega framkomu fólks hvers
við annað með viðurhlutaminni hætti en að
hefja hana á stall sem siðferðisdygð á borð
við heiðarleika eða réttlæti. Um það efni hafa
nokkrir siðfræðingar skrifað í seinni tíð og við
skulum gera okkur mat úr viðhorfum þeirra.
Tveir aðrir kostir á að
réttlæta vingjarnleika – og
hvers vegna þeir mistakast
Margir siðfræðingar munu telja að réttlætingu
Aristótelesar á vingjarnleika skorti siðferðilega
dýpt. Hún snúist öll um viðfelldni og ljúfleik
í samskiptum, en sé í raun ekki annað en
upphafning á afstæðum mannasetningum sem
skorti þann ófrávíkjanleik og þunga er einkenni
raunverulegar siðferðisdygðir. Nýlega hafa
nokkrir siðfræðingar tekið sér fyrir hendur að
réttlæta vingjarnleika og skylda „mannasiði“
á óaristótelíska vegu er hleypir þeim þó til
sætis við háborð mannkostanna. Önnur hvor
af tveimur meginleiðum er þá valin: smættar-
leiðin, sem felst í því að „smætta“ (e. „reduce“)
gildi mannasiða niður í gildi hefðbundinna
siðferðisdygða – það er líta þannig á að gildi
hinna fyrri sé ekki annað en gildi hinni síðari
– eða sjálfgildisleiðin, sem felst í því að eigna
mannasiðum sjálfstætt en ósiðferðisbundið
gildi til hliðar við gildi siðferðisdygðanna.
Ég mun færa að því rök að báðar þessar leiðir
standi réttlætingu Aristótelesar að baki og þær
brýni á endanum odda sem bíti þær sjálfar.
Samkvæmt smættarleiðinni hafa vingjarn-
leiki og aðrar kurteisisvenjur vissulega sið-
ferðisgildi en það stafar einfaldlega af því að
þær má (að hluta til) smætta niður í þekktar
siðferðisdygðir. Smættarsinnar benda á að
kurteisisvenjur byggi oft reynslubrú að þroska
dygða: Við kennum barni að ryðja ekki í sig
öllum sætindunum í afmælisveislunni löngu
áður en við reynum (beinlínis) að kenna
því dygðina hófsemi. Smættarsinnar minna
einnig á að stundum velti dygðir á fremur
Að „veita ánægju og forðast sárindi“