Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2006, Blaðsíða 12

7
Tímarit um menntarannsóknir, 3. árgangur 2006
móti; hin eiginlega og sérstaka merking þess
að vera ruddalegur og þar með óvingjarnlegur
týnist. Það breytir því ekki að fólk sem er
umburðarlaust, þvermóðskufullt og ósáttfúst
í samskiptum við aðra er einatt óvingjarnlegt
og ruddalegt líka. En ef það er óvingjarnlegt
til viðbótar hinum löstunum sýnir það að
óvingjarnleikinn er sjálfstæður löstur.
Cheshire Calhoun (2000) skilur dygðina
þegnvísi talsvert öðrum skilningi en Meyer
og telur hana einkum birtast í vingjarnleika
og kurteisi við aðra. Hún áttar sig á því að
það rýrir hugtakaflóruna ófyrirsynju að reyna
að smætta óþegnvísi niður í lesti á borð við
umburðarleysi, ónærgætni eða virðingarleysi.
En þótt Calhoun hafni með réttu einni tegund
af smættun þá stingur hún illu heilli upp á
annarri: Óþegnvísi er að hennar dómi ekki hið
sama og óvirðing eða ónærgætni (því að maður
getur auðsýnt öðrum óvirðingu án óþegnvísi,
sbr. dæmið af Öddu, og virðingu án nokkrar
sérstakrar þegnvísi, t.d. með því að gera skyldu
sína án þess að sýna um leið af sér einhvern
sérstakan vingjarnleika). Óþegnvísi er hins
vegar, að dómi Calhoun, hið sama og að láta
opinskátt í ljósi óvirðingu eða ónærgætni.
Calhoun gerir þarna greinarmun sem
vissulega skiptir máli í mannlífinu: muninn
á því að vera haldinn lesti og að láta þennan
sama löst opinskátt í ljósi. Mathákurinn er
hóflaus í krafti ofáts síns en hann fer kannski
vel með það og borðar einn heima í sínu horni.
Rífi hann sig út á almannafæri með kjamsi og
öðrum búkhljóðum er hann að láta löst sinn
opinskátt í ljósi. Morgan Spurlock sem gerði
heimildamyndina sögufrægu um McDonalds-
hamborgarana og áhrif þess að eta stærstu
gerð þeirra í hvert mál var ekki í raun haldinn
lestinum hófleysi en hann lét samt slíkan
löst í ljósi fyrir framan myndavélarnar að
gefnu tilefni. Hyggjum nú að dæmi Calhoun
sjálfrar: Hugsum okkur mann sem sér um
inntöku nemenda í háskóla í Bandaríkjunum
og á að fylgja reglu um viss forréttindi
þeldökkra umsækjenda. Setjum sem svo að
hann fylgi þessari reglu af samviskusemi og
hleypi þeldökka umsækjandanum Aly inn.
En um leið og Aly kemur til að taka við
inntökuskjalinu lætur möppudýrið þessi orð
falla: „Þú komst nú bara inn vegna þess að
þú ert svartur“. Greining Calhoun á þessari
sögu er sú að skrifstofumaðurinn hafi ekki
auðsýnt virðingarleysi vegna þess að hann
fór að settum reglum og virti Aly þannig ekki
minna en hann átti rétt á. Skrifstofumaðurinn
var hins vegar bersýnilega ókurteis og
óvingjarnlegur – eða „óþegnvís“ í skilningi
Calhoun. Hvers vegna? Jú, vegna þess að
hann lét opinskátt í ljós virðingarleysi (2000,
bls. 261). Mér virðist hins vegar að þetta sé
langsótt lýsing á því sem þarna átti sér stað.
Það er vissulega rétt að skrifstofumaðurinn var
ókurteis og óvingjarnlegur við Aly, en hann
var ekki ókurteis og óvingjarnlegur vegna
þess að hann lét opinskátt í ljósi löst sem
var ekki raunverulega hans. Ég álít þvert
á móti að skrifstofumaðurinn hafi sýnt Aly
óblandna óvirðingu, því þótt hann hleypti
honum inn eins og lög gerðu ráð fyrir gaf
hann fyllilega í skyn með orðum sínum að Aly
hefði ekki átt skilið að komast að og væri því
minna verður en aðrir sem fengu að innritast.
Óvirðingin var ráðandi í fari hans; lösturinn var
ekki aðeins sýnd veiði heldur gefin. Þar fyrir
utan var skrifstofumaðurinn vitaskuld sérlega
ósmekklegur og óvingjarnlegur í framkomu, en
það er önnur saga.
Höfuðgallinn við allar smættarleiðirnar,
það er leiðirnar sem smætta siðlegt gildi
vingjarnleika niður í gildi annarra dygða
(gefinna eða sýndra), er að þessar leiðir styrkja
í raun skilsmuninn á mannasiðum og siðferði:
muninn sem þeim var þó ætlað að dempa.
Ástæðan er sú að engin smættanna nær að
höndla það sem er ósiðlegt í fari Beggu eða
annarra óvingjarnlegra einstaklinga og þess
vegna hyllumst við enn frekar en ella til að
skýra það sem smekkleysu fremur en siðleysu.
Hin meginleiðin til að halda uppi vörnum
fyrir mannasiði felst einmitt í því að mikla upp
muninn á þeim og siðferði. Judith Martin (þekkt
í Bandaríkjunum sem dálkahöfundurinn „Miss
Manners“) heldur óspart á lofti kenningunni
um sjálfstætt ósiðferðisbundið gildi mannasiða.
Að „veita ánægju og forðast sárindi“