Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2006, Síða 9

4
Tímarit um menntarannsóknir, 3. árgangur 2006
Að „veita ánægju og forðast sárindi“
hann við að allar birtist í daglegu samlífi manna
og varði „samræður eða önnur samskipti“
þeirra. Tvær dygðirnar, segir hann, bera engin
skýr eða afdráttarlaus nöfn (á grísku), en það
sem greinir á milli þeirra er að tvær fást
við „ánægju“ í mannlegum samskiptum en
ein við „sannleika“. Sannleikurinn sem hér
er átt við er þó ekki hin almenna sannsögli
fólks um það sem fyrir ber (og fellur undir
aðra dygð) heldur sannsögli fólks um sjálft
sig, það er skrum- og raupleysi. Þessi tegund
sannsögli varðar því „svo til sömu atriði“ og
hinar dygðirnar tvær er skýrt tengjast farsælum
samskiptum fólks (1995, I, bls. 359–368
[1126b11–1128b9]). Þar sem allar dygðirnar
þrjár varða sama grunnsvið mannlegrar reynslu
er það í senn til skilningsauka og einföldunar
að flokka þær saman, eins og fleiri ritskýrendur
hafa gert (t.d. Nussbaum, 1993, bls. 246),
undir einu heiti sem dygðina „vingjarnleika
í mannlegum samskiptum“ – eða einfaldlega
„vingjarnleika“.
Hyggjum að nokkrum einkennum
vingjarnlegs fólks, það er þess sem tamið
hefur sér miðlungshneigðina vingjarnleika. Það
þýðist annað fólk, háttu þess og siði, „eins og
skyldi“. Vinskaparhneigðin líkist vináttu, þó
þannig að hinn djúpa kærleika vantar í garð
þess sem maður umgengst og ekki er gerður
mannamunur eftir því hvort maður þekkir
viðkomandi vel eða ekki. Í samskiptum við
aðra leitast hinn vingjarnlegi við að „veita
ánægju og forðast sárindi“ af nærgætinni alúð.
Þegar talið berst að honum sjálfum er hann
hreinskilinn um eigin kosti og galla: „sannur
til orðs og æðis og eignar sér slíkt sem hann
hefur, hvorki of né van“. Hann upphefur hvorki
né lítillækkar sjálfan sig; en meðalhófið er
þó nær síðari öfgunum en hinum fyrri enda
er sjálfshól meira þreytandi en sjálfsbrigsl.
Hinn vingjarnlegi skilur að dægrastytting er
hluti farsæls lífs og er smekklega fyndinn og
glaðvær. Gamanmál hans eru háttvís, flímlaus
og hæfa stað og stund.
Yfirdrifinn vingjarnleiki er löstur. Þeir sem
honum eru haldnir kallast fleður eða smjaðrarar:
Þeir „hrósa öllu til að veita ánægju og gagnrýna
hvergi en telja sig eiga að vera öldungis þjála
fólki sem verður á vegi þeirra“. Munurinn
á fleðunni og smjaðraranum er einungis sá
að hinn fyrrnefndi hefur ekkert annað í huga
en að falla öðrum í geð; hinn síðarnefndi
breytir svo til að græða peninga eða önnur
verðmæti. Þessi öfgamynd vingjarnleikans
birtist líka einatt í raupi og sjálfshóli sem
annaðhvort er ætlað að afla manni vinsælda
hjá öðrum eða koma sér innundir hjá þeim
með einhver fjarlægari markmið í huga. Sá
yfirdrifni bregður oft fyrir sig auvirðilegum og
jafnvel ruddalegum trúðshætti og galgopaskap
til að vekja hlátur og lof múgsins. Ónógur
vingjarnleiki er síðan hinn fylgilösturinn og sá
ámælisverðari. Ástæða þess er sú að skortur á
vingjarnleika særir meira en ofgnótt. Þrefgjarnir
nöldurseggir gagnrýna þannig „hvaðeina og
skeyta engu hvaða sárindum þeir valda“. Þeir
hafa oft lítið sjálfsálit og draga skipulega úr
eða afneita eigin mannkostum. Þeir hafa einnig
rýrt skopskyn og „hvorki segja neitt fyndið né
unna öðrum fyndninnar“. Þá skortir sárlega
lipurð og viðfelldni í mannlegum samskiptum
(Aristóteles, 1995, I, bls. 359–368 [1126b11–
1128b9]).
Aristóteles réttlætir hvergi vingjarnleikann
sérstaklega eða útskýrir hvers vegna hann sé
siðferðileg dygð. En slíka réttlætingu leiðir þó
augljóslega af ýmsum almennari staðhæfingum
hans um siðferðisdygðir og svo lýsingum hans
á því hvað er lofsvert í fari hins vingjarnlega.
Samkvæmt siðakenningu Aristótelesar og
reyndareðlishyggju um mannlífið er hver
dygð skapgerðareinkenni (hexis) sem tengist
lokamarki (telos) mannlífsins, hamingjunni
(farsældinni eða hinni mannlegu heill), þannig
að það stuðlar í senn að þessu lokamarki og
er hluti þess (1995, I, bls. 205–211 [1094a1–
1095a27]; sjá nánar hjá Nussbaum, 1992). Þótt
það hæfi aðeins skepnum að leggja farsældina
að jöfnu við ánægju þá er það engu að síður
staðreynd að ánægja fullkomnar farsældina rétt
eins og æskufegurð æskublóma (1995, I, bls.
214; II, bls. 239 [1095b19–21; 1174b32–35]).
Ánægja er sem slík ekki mælikvarði á siðlegt
gildi – því að illmenni kenna einnig ánægju yfir