Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.1981, Qupperneq 144

142
MÚLAÞING
komið. Aðstaða Úthéraðsmanna er þó skiljanleg. Þeir höfðu mest
hagræði allra Héraðsmanna af höfn við flóann.
Því má bæta við vegna þeirra sem ekki eru kunnugir á Héraðssönd-
um, og sérstaklega við ósa stórvatnanna á Héraði, að þessir ósar hafa
alltaf og mjög verið breytingum undirorpnir í aldanna rás. Flatlendi
Úthéraðsins, sandar og blár, hafa myndast af framburði þessara vatna
og að langmestu leyti af framburði Jöklu. Framburður Lagarfljóts og
upphafsvatna þess nær ekki út að sjó, heldur staðnæmist í Fljótsdal.
Glögg merki eru um að endur fyrir löngu, og þá líklega eftir að land
byggðist, hafi þau fallið austur í Selfljót og út með Hrafnabjarga- og
Osfjalli til sjávar. Farvegir eru glöggir innan við Hól í Hjaltastaðaþinghá
í svonefndum Aur þar sem nú er steypumalarnám, og þaðan heitir
Jökullækur, vatnsfullur, breiður og djúpur kíll sem liggur austur í
Selfljót suðvestur af Klúku. Eyjar kallast flatlendið þar fyrir utan, sem
þýðir að það hefur verið umflotið vatni er örnefnið varð til, og sagnir um
verslunarstað í svonefndu Arnarbæli við Selfljót í Klúkulandi verða
skiljanlegar og eðlilegar ef gert er ráð fyrir þessu rennsli vatnanna á
sögulegum tíma.1
Þegar prestarnir þrír eru staddir á rekasöndunum sínum veturinn
1893 voru ósarnir tveir. Upp úr aldamótum (nánari tímasetning er ekki
kunnug) lokaðist Lagarfljótsós alveg og fljótið braut sér feið norður
(vestur) í Jöklu, og hafa vötnin síðan fallið í faðmlögum örskamma leið
til sjávar. Austan við ósinn er um 6 km fangt rif og lón innan við það
austanvert. Ósinn er fremur þröngur og straumharður, einkum á
útfalli. Strandlengjan er sífellt að færast út. Eiðaver, útgerðarstaður
Margrétar ríku á 16. öld o. fl. Eiðamanna er nú alllangt frá sjó, lending
hefur sjálfsagt verið innan við Krosshöfða í dálitlu vari við höfðann,
Óshöfnin sjálf sem bátgeng var fram á þriðja tug þessarar aldar sandfull
orðin, og undir Hlíðarfjöllum er afdrepið Ker einnig sandfullt. Öll
strandlengjan er samfelldur sandur, hvikull og skríðandi, hvergi fast
berg við flæðarmál. Þar er sannarlega ekki vænlegt að gera höfn, og
séra Magnús þekkti af eigin reynslu á uppvaxtarárum aðstæður við sjó
betur en bændur og embættismenn á Upphéraði.
Aftur á móti voru hugmyndir Upphéraðsmanna um flutninga á
Lagarfljóti milli Egilsstaða og Fljótsdals raunhæfar eftir að olíuknúnar
hátavélar komu til sögu, og þær komust þá í framkvæmd til mikils
hagræðis fyrir Fljótsdælinga, Skógamenn og Innfellamenn, einnig
Sjá kort á bls. 97.