Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.1996, Page 50

Múlaþing
4. mynd. I brúnum Hlíðarfjalla ofan Torfastaða-
mela eru sundurlaus bergstykki í skálarbrúninni
og brýtur frostið þau fram eitt aföðru. Grjótið
hrynur niður í urðina er sígur hægtfram.
Ljósm. Agúst Guðmundsson.
Þegar kemur út á fjallgarðana beggja
vegna Böðvarsdals verða sífellt meira áber-
andi jarðmyndanir sem falla inn í flokkun-
arkerfi sem sett hafa verið fram um land-
myndanir á íslausum frerasvæðum. Því eru
til hagræðis birtar hér töflur yfir umhverfis-
aðstæður og landmyndanir á íslausum frera-
svæðum. Töflurnar voru upphaflega unnar
af A.L. Washbum 1979 og endurgerðar af
Summerfield 1991. Þar em töflumar í einu
lagi en hér er þeim skipt í tvo hluta til ein-
földunar. I töflunum eru talin upp helstu
jarðfræðileg einkenni á jökulvana frera-
svæðum.
Landmótunarferli á jökulvana
frerasvæðum
Hér á eftir fer umfjöllun urn 1. töflu. og
verður fyrst vikið að landmótunarferlum er
fylgja frostvirkni.
Frostfleygun (frost wedging) er virk í
efsta hluta fjallanna og veldur hún hruni úr
skála- og fjallabrúnum (4. mynd). Frost-
fleygun sést í víðum sprungum, upp af
gmnnri skál er nefnist Sauðárskarð, ofan
við Sleðbrjótssel í Jökulsárhlíð. Þar sýnast
bergflekar vera að mjakast til við snjófyllt-
ar sprungur. Slík spmngumyndun er þekkt
á nokkmm stöðum Austanlands svo sem við
innanverðan Fljótsdal.
Frostlyfting og þrýstingur til hliðanna
(frost heaving and thrusting) kemur fram í
þykkri frostsprengdri og upplyftri urðar-
þekju sem þekur allan háhrygg fjallanna frá
liðlega 1200 m y.s. á Smjörfjöllum, lækk-
andi til norðausturs í 400-500 m y.s. í Vind-
fellsfjalli, Búri og Fagradalsfjöllum.
Frostmolnun (permafrost cracking)
verður þar sem berggrunnur er opinn fyrir
frosti eða hitabreytingum. Fljótlega mynd-
ast þó þekja úr lausefni sem hlífir berg-
grunninum og girðir fyrir frekari molnun.
Frostmjak (frost creep) verður þar sem
frostveðruð urð með ísmyndun í innri hluta
fer að síga undan halla. Virkt frostmjak er
að sjá í urðarbingjum undir vesturbrúnum
Smjörfjalla og víðar. Slíkt frostsil virðist
hafa verið algengt í urðarbingjum undir
skálabrúnum hátt í Krossavíkurfjöllum og í
daladrögum er liggja að Böðvarsdal. Sam-
kvæmt ummerkjum virðast sumir þessara
bingja á hreyfingu nú en fleiri sýnast hafa
verið virkir við kaldara loftslag fyrr á tíð.
Seigjuflæði (gelifluction) á sér stað þar
sem lausveðruð jarðefni síga undan halla.
Slíkt seigjuflæði getur verið tímabundið og
endurtekið sig, til dæmis við breytilegar
jarðvatnsaðstæður í lausefninu eða á mörk-
um þeirra og berggrunns. Slíkt seigjuflæði
getur tekið við af frostmjaki eftir að frost
fer úr efninu.
Veðrun og rof vegna leysingarvatns
(nivation) verður til dæmis í skálarbotnum
þar sem fínefni skolast (flyst) fram í lækj-
um. Þetta getur oft leitt til hjallamyndunar
í háfjöllum eða hlíðum og mótað fótfestu
fyrir urðar- og skálarjökla.
48