Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2012, Blaðsíða 115

I umræðum um samband ríkis og kirkju og breytingar á því er mikilvægt
að gaumgæfa þjóðkirkjuhugtakið og gera sér grein fyrir í hvaða merkingu
það er notað hverju sinni og hvaða takmarkanir sú notkun þess kann að hafa
í för með sér. Sumir líta svo á að hugtakið sé einvörðungu guðfræðilegrar
merkingar og þá í anda Schleiermachers. Svo er þó augljóslega ekki. Til að
mynda er merking þess ekki guðfræðileg í 62. gr. núgildandi stjórnarskrár.
Því þarf að spyrja hvenær kirkja sé þjóðkirkja, sem og hvenær og hvernig
hún hættir að vera það. Ræðst það af demógrafískri stöðu hennar meðal
þjóðarinnar, lögfræðilegri stöðu hennar gagnvart ríkisvaldinu eða af kirkju-
pólitískum og jafnvel guðfræðilegum áherslum?
Samband kirkju og ríkis veltur almennt á því hvort ríkisvaldið á hverjum
tíma er talið til þess bært að fara með yfirstjórn kirkjumála eða ekki. í
upphafi 20. aldar hafði ríkt hér trúfrelsi í aldarfjórðung. Trúarlegri nauðung
hafði þar með að mestu verið létt af fólki en aðeins lítill hluti lands-
manna hafði þó notfært sér rétt sinn til að yfirgefa þjóðkirkjuna. Trúarlíf
þjóðarinnar rúmaðist því að mestu innan evangelísk-lúthersku kirkjunnar.
Ríkisvaldið var þó óbundið trúarlega séð óháð því að konungur Islands og
Danmerkur skyldi vera lútherskur. Nú við upphaf 21. aldar standa rúmlega
20 af hundraði þjóðarinnar utan þjóðkirkjunnar og trúarleg fjölhyggja hefur
aukist. Trúfrelsi hefur ennfremur verið aukið með endurskoðun á mann-
réttindakafla stjórnarskrárinnar og með því að ýmsir alþjóðlegir sáttmálar
hafa verið fullgiltir hér en þeir stemma meðal annars stigu við mismunun
vegna trúarbragða. Þá hélt sekúlarísering ríkisvaldsins áfram á á síðastliðinni
öld svo það er nú sýnu veraldlegra en það var í upphafi 20. aldar. í þessu
ljósi er athyglisvert að bera saman afstöðu manna til hæfis ríkisvaldsins þar
á meðal löggjafans til að fara með kirkjumál í upphafi 20. aldar og um
aldamótin 2000.
Á fyrstu áratugum 20. aldar litu margir svo á að Alþingi væri óhæft
til að setja lög um kirkjuleg mál þar sem það væri veraldleg stofnun, sem
og sökum þess að þar kynnu að sitja „ókirkjulegir“ menn eða þeir sem
aðhylltust aðra trú en þjóðkirkjan boðaði. Þessi skoðun átti hljómgrunn
bæði meðal þeirra sem kalla má kirkjumenn og annarra sem síður féllu
undir þann flokk. Skiptir þetta atriði miklu máli þegar um er að ræða
óskorað trúfrelsi og sjálfræði (autonomy) trúfélaga, jafnvel trúfélaga á borð
við íslensku þjóðkirkjuna. Við lok 20. aldar virðist það sjónarmið aftur á
móti ríkjandi að Alþingi sé „prýðilega“ hæft í þessu efni þótt viðurkennt
sé að það „endurspegli nokkuð stærra samfélag en þjóðkirkjan“. Svo vitnað
113