Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2012, Blaðsíða 118

hafði á miðöldum er þeir voru jafnokar aðalsmanna. Hann tók og til sín
klaustraeignir en siðaskiptin sviptu klausturlíf trúarlegu gildi og var þeim
því ofaukið sem kirkjulegum stofnunum í lútherskum sið. Á siðaskipta-
tímanum skapaðist því enginn vafi um eignarréttarlegt tilkall til kirkjueigna
almennt.
Ekki var tekið að líta svo á að kirkjustofnun í einhverri mynd ætti sem
slík hinar fornu kirkjueignir fyrr en komið var fram undir það tímabil
sem hér er til skoðunar. Þar skiptir miklu máli að fyrir daga dönsku
stjórnarskrárinnar 1849 og þeirrar íslensku 1874 var ekki mögulegt að líta
svo á að til væri kirkja í löndunum tveimur sem væri stofnunarlega séð
aðgreinanleg frá ríkisvaldinu. Því kom kirkjustofnunin sem slík ekki til
álita sem hugsanlegur jarðeigandi. Auk þess myndaði hver sókn landsins
afmarkaða rekstrareiningu sem þó öðlaðist ekki sjálfstæðan fjárhag fyrr en
í lok 19. aldar og byrjun þeirrar 20. er söfnuðir hófu að taka við umsjón
og rekstri kirkna úr höndum presta á prestssetrum en bænda á öðrum
kirkjustöðum. Nýr skilningur á eignarhaldi kirkjujarða ruddi sér aftur á
móti til rúms í samskiptum kirkju og ríkis um aldamótin 1900. Þá var
ráðist í að fækka sóknum og prestaköllum og eignum þeirra rekstrareininga
sem lagðar voru niður skyldi varið til hagsbóta fyrir þær sem eftir stæðu,
þ.e. kirkjustofnunina í heild og þá einkum til kjarabóta fyrir prestastéttina.
í ljósi þessa orkar tilfærsla fornra kirkjueigna frá kaþólskum sóknar-
kirkjum til lútherskra á 16. öld vart tvímælis. Eignirnar héldust einfaldlega í
stórum dráttum í eigu sömu rekstrareiningar. Öðru máli gegndi við tilkomu
fríkirkjusafnaða og annarra trúfélaga utan þjóðkirkjunnar í lok 19. aldar
og á þeirri 20. Með stofnun þeirra og/eða inngöngu í þau sögðu menn sig
jafnframt úr þjóðkirkjunni og þar með frá þeirri eigna- og rekstrareiningu
sem átti hinar fornu kirkjueignir, það er heimasókn sinni. Við inngöngu í
annað trúfélag en þjóðkirkjuna öðluðust þeir og gjaldfrelsi gagnvart þjóð-
kirkjunni á grundvelli laga um utanþjóðkirkjufólk (hin fyrstu sett 1886).
Að vísu varð ekki um fullt gjaldfrelsi að ræða fyrr en eftir aldamótin. Með
þessu afsalaði fólk sér hlutdeild í eignunum ásamt öðrum réttindum og
skyldum er það átti hlutdeild í á vettvangi sóknanna. í staðinn öðlaðist það
ýmis önnur gæði sem það mat meira. Má þar einkum nefna frelsi til að velja
sér prest og losa sig við hann. Þótti mörgum þetta eftirsóknarvert miðað
við þær aðstæður sem ríktu í þjóðkirkjunni sem þá var enn skammt á veg
komin í þróun sinni í átt frá ríkiskirkjunni gömlu. Skipti þá ekki máli hvort
gengið var í lútherskan söfnuð eða annað trúfélag. Af þessum sökum virðast