Orð og tunga - 01.06.1990, Qupperneq 43

JÓN Hilmar JÓNSSON
Að snúa orðum á íslensku
Um orðabókaþýðingar
Orðabókagerð og þýðingar
Orðabókagerð og þýðingar eru nátengd starfsemi. Hvor tveggja iðjan beinist að
því að umorða merkingu eða hugsun sem fólgin er í orðum í því skyni að greiða
fyrir skilningi, helst með orðum eða orðalagi sem stendur lesendum nær en þau
orð eða orðalag sem umorðunin beinist að. Skýringar í eins máls orðabók eru
reyndar oftast af þessum toga og eru þannig eðlisskyldar þýðingum þótt skyld-
leiki þýðinga við skýringar tveggja mála orðabóka sé vitaskuld miklu auðsærri.
I því samspili mun uppruna orðabókagerðar reyndar vera að leita. I upphafi var
orðabókum einkum ætlcið að þjóna þeim sem fengust við að snara texta úr einu
máli á annað, fyrstu vísarnir voru eins konar minnislistar, glósur, með orðahrafli
úr erlendu máli sem skrifaðar voru við samsvaranir á móðurmálinu. Orðabækur
af þessu tagi, þar sem orðaforði eins máls er skýrður á öðru máli, eru komnar
til sögunnar löngu áður en mönnum dettur í hug að skýra orðin á þeirra eigin
máli (sjá m.a. Landau 1989: 35 o.áfr.). Eins máls orðabækur eru þannig síðara
þróunarstig orðabókagerðarinnar og hvíla á þeim grunni sem áður var lagður við
gerð tveggja mála orðabóka, eins og raunar má glöggt sjá þegar hefðbundnar
orðabækur af þessum tveimur gerðum eru bornar saman.
Þegar þessi náni skyldleiki er hafður í huga er eðlilegt að spurt sé hvernig hann
nýtist hvoru tveggja til hagsbóta. Hvernig nýtast orðabækur í þágu þýðinga,
og hvernig nýta menn þýðingar við orðabókagerð? Eg hygg að fleiri láti fyrri
spurninguna koma sér við en hina síðari. Sú krafa er vissulega uppi að orðabækur
nýtist þýðendum í starfi þeirra. Til þess hlýtur að vera ætlast að þeir sem semja
orðabækur taki verulegt tillit til sjónarmiða þýðenda og hagi framsetningu sinni
í samræmi við það. Það er svo annað mál að orðabækur koma þýðendum ekki
alltaf að tilætluðum notum og kunna reyndir notendur frá ýmsu að greina í þeim
efnum. Oft virðist þá mega varpa nokkurri sök á orðabókarhöfunda, sýna fram
á að önnur þýðing eða haganlegri framsetning hefði dugað þýðandanum betur.
En fráleitt er að komið verði í veg fyrir öll vonbrigði þýðenda af þessum sökum,
einfaldlega vegna þess að orðabækur geta ekki leyst allan þýðingarvanda.
Eg geri mér síður grein fyrir því að hve miklu leyti það viðhorf er uppi
að þýðingar eigi að þjóna orðabókum og orðabókagerð, hvort þeir sem semja
21