Orð og tunga - 01.06.1990, Blaðsíða 62

40
Orð og tunga
og skatan sænska er sá hrekkjótti fugl skjór, en ekki fiskur. íslenskum lesanda er
því nokkur vorkunn þótt honum bregði í brún þegar skata er allt í einu komin
upp í tré, svo að ég nefni annað dæmi um þýðingarglöp, enda þurfti þýðandinn
að hagræða öðru í textanum til að tosa fiskinn sem hann hélt sig vera að fást
við, svo langt upp af hafsbotni.
En þetta var um einstök orð. Hitt er í rauninni miklu alvarlegra, þegar þýð-
andi gerir sér ekki grein fyrir mismun á eðli og byggingu tungumála, að annars
konar rökhyggja og hugsun býr í ensku og finnsku en íslensku. Þegar menn vita
að í finnsku er ekkert kyn, enginn greinir, engar forsetningar, en aragrúi falla, þá
segir sig sjálft, að slíku tungumáli fylgir sérstakur búningur hugsunar. I íslensku
gegna sagnir lykilhlutverki, og hin beina fallstýring þeirra ljær setningaskipun-
inni spengilegan einfaldleik, sem enskumælandi mönnum finnst stundum jaðra
við einfeldni. Sá sem þýðir úr ensku og hugsar af vangá eða þekkingarleysi út
frá forsendum enskunnar en ekki íslensku, hann virðir ekki þetta lögmál, heldur
hættir til að hrúga saman nafnorðum að þarflausu. Þannig verður til hið alræmda
stofnanamál, sem íslensk hugsun skilur illa, sem betur fer. Þá tala menn ekki um
að rannsaka heldur að framkvæma rannsókn, svo að dæmi sé tekið. Og liggur
við að maður bíði eftir að sjá einhvern skrifa „að framkvæma framkvæmd“.
Til eru ýmsar fræðilegar kenningar um þýðingar, en þær eru að vísu ekki
byggðar á lögmálum íslenskunnar. Eg hef hins vegar leitast við að fylgja einni
ákveðinni kenningu í mínum eigin þýðingum, og hún er fjarskalega einföld. Hún
er fólgin í því að lesa hverja málsgrein vandlega á frummálinu, ganga úr skugga
um að ég skilji hvert orð, og spyrja svo sjálfan mig: hvernig er þessi hugsun orðuð
á íslensku. Þá getur þurft að breyta um orðaröð, skipta um orðflokka og brjóta
sundur langar og flóknar málsgreinar. Þetta er að minni hyggju eina ráðið til að
losna úr fjötrum þess máls sem þýtt er úr. Sá sem þýðir frá orði til orðs, getur
aldrei þýtt sómasamlega, hann íslenskar ekki textann, af honum verður ævinlega
„þýðingarbragð11 sem svo er kallað. Þessi umsköpun er ærið vandasöm, ekki síst í
þýðingum skáldverka, þar sem gera verður kröfu um trúnað við persónueinkenni
og stíl höfundar.
Það sem hér hefur verið sagt, gildir í rauninni um allar þýðingar. En þýðingar
skáldverka eru þó sýnu vandasamastar, vegna þess að slíkur texti er svo lilaðinn
merkingu. Oft er það svo að yfirborð textans, hin beina merking orðanna, gerir
varla meira en að vísa lesandanum leið inn til annarrar merkingar með tilfinn-
ingalegum, táknrænum og bókmenntalegum skírskotunum og vísunum. Og þá
fyrst vandast nú málið. Þetta á auðvitað fyrst og fremst við um ljóðaþýðingar,
enda hefur því verið haldið fram bæði í gamni og alvöru, að innsti kjarni Ijóðlistar
væri það, sem glatast í þýðingu.
Eg er ekki frá því að margir haldi, að torskilin og fágæt orð séu erfiðust viður-
eignar í þýðingu. Það er ekki mín reynsla. Það getur að vísu verið fyrirhafnarsamt
að afla sér upplýsinga, sem ekki er að finna í bókum innan seilingar. En oftar
en ekki eru það hversdagslegri fyrirbæri, sem vefjast fyrir manni. Fyrirbæri sem
maður kann fullgóð skil á, en á erfitt með að orða á íslensku vegna einhverrar
skírskotunar, sem allir skilja í ákveðnu landi, en getur verið framandi í öðru. Eg
held að þetta skýrist ef til vill best með því að taka íslenskt dæmi. Oft hef ég