Orð og tunga - 01.06.1990, Qupperneq 54

32
Orð og tunga
Þegar gera á yfirlit yfir orðaforða tiltekinnar greinar er fyrsta stigið að af-
marka það svið sem taka skal fyrir. Segja má að orðanefnd Skýrslutæknifélagsins
hafi talið öll hugtök, er lúta að tölvutækni og gagnavinnslu, vera á sínu verksviði.
Nefndin hefur hins vegar unnið að afmörkuðum verkefnum á hverjum tíma eins
og ég mun koma að síðar. Annað stig er að atliuga hvort til sé einhver grunnur,
innlendur eða erlendur, til þess að byggja á. Þessi grunnur getur verið í formi
staðla, orðabóka, kennslubóka og þess háttar rita. Sá grunnur, sem við þurftum
á að halda, reyndist vera fyrrnefndur staðall.
Jafnan fer mestur tími í að safna saman hugtökum, floklca þau og afmarka
merkingarsvið þeirra. Síðan þarf að fmna hvað þau heita eða gefa þeim heiti og
semja skilgreiningar eða skýringar. Sumar greinar eru þess eðlis að hugtakakerfi
þeirra eru alþjóðleg. Þá er ótvíræður kostur að alþjóðlegur félagsskapur komi
reiðu á hugtakakerfið. Hlutverk íðorðafræðinga í einstökum löndum yrði þá að
finna heiti á sínu tungumáli fyrir hugtökin og aðlaga skilgreiningar og skýringar
því máli. I erindi sem Magnús Snædal flutti á ráðstefnu Islenska málfræðifélags-
ins 8. nóvember 1986 leggur hann áherslu á þá skoðun danska málfræðingsins
Hjelmslevs að unnt sé að orða sömu hugsun á ólíkum tungumálum. Magnús segir
enn fremur: „Málið hlýtur að búa yfir þeim hæfileika að orða ný hugtök hvort
sem þau eru orðin til í málsamfélaginu eða aðflutt. Og íðorðafræðin reynir ekki
einungis að samræma og staðla fræðilegan orðaforða hvers einstaks tungumáls
heldur einnig að skapa samræmi milli ólíkra tungumála.11 Eg sagði hér áðan að
fyrsta markmið orðanefndarinnar hefði verið að gera Islendingum kleift að tala
og skrifa um tölvutækni á íslensku. Okkur varð fljótt ljóst að í þessu fólst einnig
að gera þurfti tilraun til þess að staðla orðaforðann. Eg mun reyna að gera grein
fyrir hvað í því felst liér á eftir.
Tölvutæknin er þess háttar fræðigrein að hugtakakerfi hennar er alþjóðlegt.
Hugtalíakerfi í ýmsum öðrum greinum eru að sjálfsögðu ólík frá einu ríki til
annars og því gæti reynst erfitt að þýða þau af frummálinu á önnur tungumál.
Sem dæmi mætti nefna að hugtakakerfi sem lýsir þjóðfélagsskipan gæti reynst
erfitt að þýða af einu máli á annað þar sem þjóðfélagsskipan getur verið ólík í
þeim tveimur löndum þar sem viðkomandi tungumál eru töluð. Vert er að leggja
áherslu á að þótt hugtakakerfi séu alþjóðleg er aldrei unnt að þýða heiti hugtaka
og skilgreiningar beint. Eins og Magnús Snædal benti á erum við að reyna að
orða sömu hugsun á ólíkum málum.
Haustið 1978 hóf orðanefndin störf við að finna íslensk heiti á hugtökum í
þeim köflum af alþjóðlegum staðli um orðaforða í tölvutækni sem þegar höfðu
verið gefnir út. í hverjum kafla var tekið fyrir tiltekið svið og afmarkaði sú kafla-
skipting störf nefndarinnar á hverjum tíma. Um þetta leyti var íslenskur orðaforði
í tölvutækni mjög fátæklegur. Þó voru til einstaka mjög góð orð. Sjálft orðið tölva
hafði verið notað um nokkurn tíma og orð sem allir tölvunotendur þekkja eins og
forrit, fœrsla, skrá, seguldiskur, hugbúnaður, vélbúnaður og prentari höfðu feng-
ið viðurkenningu. Eg þurfti á þessum árum að skrifa leiðbeiningar o.þ.h. fyrir
tölvunotendur og veittist það nánast ógerlegt vegna skorts á íslenskum heitum
og íslensku orðalagi. I fyrstu var ákveðið að nefndin skyldi einbeita sér að heitum
hugtaka, þ.e. íðorðunum sjálfum en láta skilgreiningar bíða seinni tírna. Það er
að vísu rétt að nauðsynlegt er að koma sér upp orðalagi um ýmislegt sem segja