Orð og tunga - 01.06.1990, Blaðsíða 32

10
Orð og tunga
merkingu orðsins ‘þýðing’. Ef flett er upp í fornmálsorðabók má sjá að sögnin
‘að þýða’ merkir annars vegar ‘að útskýra e-ð’ en hins vegar að ‘merkja e-ð’
(Fritzner III 1896:1061) og með ‘þýðingum helgum’ er þá átt við útskýringar á
trúarlegum textum. Merkingin ‘að snúa úr einu máli á annað’ er yngri.
2 Hómilíubókin
Eitt elsta handrit, sem varðveitir þýðingar helgar, er frá því á 12. öld eða nálægt
aldamótunum 1200, og á ég þar við handrit íslensku hómilíubókarinnar. Efni
hennar er ýmiss konar guðsorð en mest rúm taka lestrar á mismunandi helgidög-
um kirkjunnar. Presturinn les fyrir og ávarpar söfnuð sinn hvað eftir annað ‘góðir
bræður’ eða ‘góð systkin’. Um hómilíubókina fer Jón Helgason þessum orðum:
óvíða flóa lindir íslenzks máls tærara en í þessari gömlu bók, og er sá
íslenzkur rithöfundur sem ekki hefur þaullesið hana, litlu betur undir
starf sitt búinn en sá prestur sem enn á ólesna fjallræðuna (1958:16).
í hómilíubókinni eru víða þýddir kaflar úr biblíunni og eru þeir á svo lipru og
leikandi máli að þeir sýnast tæpast fornlegir en fremur sem gamlir kunningjar úr
yngstu biblíuþýðingum. Má nefna sem dæmi kafla í Apparicio Domini þar sem
vitnað er til 2. kafla Mattheusarguðspjalls og frásagnarinnar af komu vitringanna
af Austurlöndum til Heródesar konungs (sjá textasýnishorn).
3 Aðrir textar fyrir daga Odds Gottskálkssonar
Aðrir ritningarstaðir, sem finna má í miðaldahandritum, eru flestir frá 13. og
14. öld og hefur Ian Kirby, sem um skeið var prófessor við Háskóla Islands,
safnað þeim saman og gefið þá út (1976). Hann raðar þeim eftir röð biblíubóka
þannig að auðvelt er að bera vers saman milli rita, gamalla og ungra, og huga
að orðfæri og stíl.
Nokkuð samfelldur texti fyrri hluta Gamla testamentisins er varðveittur í
þýðingu frá miðöldum sem kölluð hefur verið Stjóm. Er þar í rauninni um þrjú rit
að ræða, hið elsta hugsanlega frá 12. öld og hið yngsta frá öndverðri 14. öld, sem
saman ná yfir Mósebækur og til loka Konungabóka. Oðru máli gegnir um Nýja
testamentið. A því er ekki til nein heilleg þýðing fyrir daga Odds Gottskálkssonar
svo að vitað sé. Að vísu gerir Kirby því skóna að til hljóti að hafa verið þýðing á
Nýja testamentinu og vík ég að því síðar. Þá er aðeins eftir að nefna að sögur fara
af því að Jón biskup Arason hafi látið prenta Fjóra guðspjallamenn en heimildir
um það rit eru afar fátæklegar. Síðasta eintak þess var sagt lagt í kistu Brynjólfs
biskups Sveinssonar 1675 og veit því enginn hvort um var að ræða þýðingu á
öllum guðspjöllunum, guðspjallaharmoníum eða guðspjallatextum sunnudaga og
annarra bænadaga. Ekki er heldur neitt um það vitað hvort Jón lét þýða textann
fyrir sig eða prentaði eldri þýðingu og enn er þeirri spurningu ósvarað hvort ritið
var eldra, Nýja testamenti Odds eða Fjórir guðspjallamenn Jóns Arasonar.