Jökull - 01.01.2014, Page 112

Hjörleifur Guttormsson
að til, að það sé dregið af þeim fjölda vatnsfalla
sem frá jöklinum renna. Þessi annars glöggskyggni
náttúrufræðingur lenti á villigötum þegar hann vís-
aði á Grænalón sem upptök Grímsvatnagosa, en til-
gáta hans lifði góðu lífi í meira en öld. Í riti sínu
um Sögu íslenskra eldfjalla s. 78, segir Þorvaldur
Thoroddsen að nafnið Grímsvötn sé nú óþekkt og tek-
ur í raun undir ofangreinda hugmynd Sveins Pálsson-
ar um Grænalón sem hin týndu Grímsvötn. Á annarri
skoðun var m.a. Sigurður Gunnarsson á Hallormsstað
(1812–1878), ættaður úr Þingeyjarsýslu, sem sagði í
ritgerð í Norðanfara 1876, ári eftir Dyngjufjallagosið
1875, af tilefni skrifa William Lord Watts um Vatna-
jökul: „Það er leiðinlegt til þess að hugsa, að út-
lendingar, rammókunnugir, skuli verða fyrri til, að
kanna jöklana okkar og umbrot náttúrunnar í óbyggð-
unum, heldur en vorir menn kunnugir. Svo skýra þess-
ir ókunnugu menn ranglega frá mörgu, eins og sumt
er í skýrslu herra Wats, og eins má telja Vatnajökul al-
gjörlega ókannaðan fyrir hans ferð í dymmviðrum ...
Að minnsta kosti þurfum við að skoða sjálfir það sama
og þeir lýsa, til þess að vita hvað rjett er. - Innlendir
menn eiga að kanna landið okkar eptir reglum, sem
þeim væri settar, og á að veita fje til þess. ... Með-
al þeirra þurfa að vera menn, sem jarðfróðir eru og
mælt geta hæðir og fleira. – Vatnajökull, þessi mikli
jökulfjallaklasi, hafði gosið eldi samfleitt 9 til 11 ár á
undan umbrotunum í fyrra [1875] norðan við hann. -
Hver veit um þær eldgosastöðvar? Hver hefir skoðað
Grímsvötn og hveri þá, sem þar vella alla tíð?“
Sigurður Þórarinsson (1974, s. 21) telur auðsætt
af ummælum Sigurðar Gunnarssonar, að hann hafi
talið Grímsvötn vera eldstöðvar í Vatnajökli. Önn-
ur dæmi sem Sigurður tilfærir, eins og áreiðanlegar
mælingar austanlands á gosmekki frá eldsuppkomu í
Vatnajökli 1883 og sem líklega voru gerðar af Páli
Vigfússyni á Hallormsstað, segir hann staðfesta að
á seinnihluta 19. aldar hafi Skaftfellingar og Aust-
firðingar vitað gjörla um staðsetningu Grímsvatna í
jöklinum. Um þetta tekur Sigurður þannig til orða:
„Grímsvötn höfðu því verið nákvæmlega staðsett hálf-
um fjórða áratug áður en Ygberg og Wadell komu að
þeim, en um þessa staðsetningu mun þeim hafa ver-
ið ókunnugt, enda þótt hennar sé getið í eldfjallasögu
Thoroddsens.“
Leitin að Vatnajökulsvegi
En víkjum nú að leit manna fyrr á öldum að færri
leið skammt norðan Vatnajökuls milli Austurlands
og Suðurlands, sem fékk á 19. öld nafnið Vatna-
jökulsvegur og síðar Gæsavatnaleið.1 Við byrjum
á Árna Oddssyni lögmanni (1592–1665), syni Odds
Einarssonar biskups, en fræg er sagan um ferð hans úr
Vopnafirði 1618 til Þingvalla með málsskjöl er miklu
skiptu í deilu þeirra feðga við Herluf Daa höfuðs-
mann, sem Íslendingar kölluðu Herlegdáð (Íslenzkar
þjóðsögur og ævintýri I–VI). Árni kom með skipi frá
Kaupmannahöfn fjórum dögum fyrir þing þar sem út-
kljá skyldi málið. Sprengdi hann tvo hesta í reið frá
Vopnafirði að Brú á Jökuldal, en keypti þar einstakan
gæðing brúnan. Hann náði á Þingvöll með málskjöl-
in á elleftu stundu, og skipti sú þeysireið sköpum og
var Daa settur af ári síðar. Sumir halda að Árni hafi
náð frá bænum Brú á Þingvöll á 4 eða 5 sólarhringum
og riðið stystu leið fram með Vatnajökli norðanverð-
um, en allt eru það getgátur. Þó minnir ferð Árna á
ummæli Gísla Oddssonar bróður hans í ritinu Und-
ur Íslands (1942, s. 104) þar sem segir; „Jökulsá [á
Fjöllum] sem er langmest allra fljóta á Íslandi, því að
stundum er hún yfir tvær eða þrjár rastir á breidd við
fjöllin, og þó að þetta sé ótrúlegt, þá hef ég að vísu
reynt það ásamt félögum mínum með ærinni hættu, að
svo er.“
Samanburður á reið Árna við ferð Kofoeds-
Hansen í ágústmánuði 1912 (Suðurland 1912, s. 42)
er freistandi, en hann fór einn síns liðs frá Brú á
Jökuldal að Skriðufelli í Þjórsárdal á tæpum 5 sól-
arhringum og hafði tvo til reiðar, svaf að eigin sögn
samtals í 12 stundir á allri leiðinni. Kreppu reið
hann í tveimur straumhörðum kvíslum skammt norð-
ur af Grágæsadal, fór „á grjótum“ yfir kvíslar Jökuls-
ár á Fjöllum og norðarlega yfir Holuhraun og var það
sæmilegt yfirferðar. Frá Dyngjuhálsi hélt hann norðan
Tungnafellsjökuls vestur á Sprengisandsveg. Að mati
Ólafs Jónssonar (Ódáðahraun I, s. 356) sýndi ferð
Kofoeds „að Vatnajökulsvegur gat vel komið til greina
1Utan við þessa umfjöllun falla ferðir biskupa og fleiri um Sprengisand, Suðurárbotna og norðanvert Ódáðahraun fyrr á öldum, einnig
frásögn Hrafnkels sögu Freysgoða um ferð Sáms Bjarnasonar til Alþingis sunnan Mývatnsfjalla í Króksdal og suður Sprengisand.
112 JÖKULL No. 64, 2014