Tímarit Máls og menningar - 01.02.2010, Síða 139

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2010 · 1 139
íukasta mafíósanna sem stjórnuðu þeim, trúgirni almennings og aumingja­
skapar stjórnvalda, og mótaði með afgerandi hætti efnislegan og ekki síður
andlegan veruleika þjóðarinnar.
Slíkar stofnanir eru nefnilega ekki sjálfsprottnar, þær tilheyra ákveðnum
stað og stund, tilteknum sögulegum veruleika eða samhengi sem hlúir að þeim
og býr þeim farveg. Þar gegna embættismenn og kjörnir fulltrúar að sjálfsögðu
lykilhlutverki, en um þá er að sumu leyti það sama að segja: hversu hörmulega
sem það nú hljómar þá eru þeir afsprengi og endurspeglun okkar eigin óska,
birtingarmynd sjálfsmyndar þjóðar. Þar sem lobbíismi er almennt álitinn
prívat mál stjórnmálastéttarinnar og hagsmunaárekstrar vandamál sem aðeins
er til í útlöndum, er kannski ekki við öðru að búast en að eins og einn forsæt­
isráðherra álíti sjálfsagt að gera sjálfan sig að seðlabankastjóra og umbreytist
svo, með sviðna jörð í baksýnisspeglinum, í ritstjóra sögufrægasta dagblaðs
þjóðarinnar.
Það er í þessu samhengi sem hægt er að skoða ummæli Þorvaldar Gylfason­
ar þegar hann benti á að framvindu ýmissa mála er varða grundvallarstoðir
lýðræðis á Íslandi megi líkja við eins konar absúrdleikrit.4 Þarna snertir Þor­
valdur á súrrealismanum sem er innbyggður í íslenskan veruleika og það er
einmitt sá þjóðlegi strengur sem reynist aflvaki skáldsögu Eiríks, vélin sem
knýr áfram spunann og hliðarveruleikann sem þar birtist, ljær honum útlínur
sínar og innri „rökvísi“, og fyndnina, hina jökulhörðu kaldhæðni sem umlyk­
ur einlægnina sem vissulega er einnig til staðar.
Gæska er súrrealísk skáldsaga í upprunalegri merkingu hugtaksins. Það er
líkt og verkið sé í beinu símasambandi við undirvitund íslensks samtíma og á
löngum köflum verður það einna líkast draumaskjánum sem Freud stakk
óbeint upp á að hlyti að vera til, og átti við hinn huglæga flöt, andlega tjaldið
þangað sem kraumandi öflin í djúpinu varpa myndum sínum, brengluðum,
þjöppuðum eða sundurrifnum, umbreyttum og umsköpuðum en þó alltaf í
tengslum við fyrirmyndir.5 Þannig birtir skáldsaga Eiríks „kreppuna“ frekar í
eins konar draumskjá en spéspegli; kreppan birtist hér sem sjúkdómseinkenni
sárkvalinnar þjóðar.
Það er í samræmi við þennan súrrealíska streng þegar maður af erlendum
uppruna spyr í miðri bók: „Eru allir á þessu landi hálfvitar?“ (157). Nokkru
fyrr hafði ein af aðalpersónum bókarinnar lýst landinu sem „fangelsi“ fullu „af
vanvitum“ (62). Þessi er reyndar ekki niðurstaða verksins en tónninn í tilvitn­
unum gefur ágætlega til kynna þann hispurslausa þunga sem liggur að baki
stungum verksins á þjóðleg graftarkýli, þann „óþjóðlega“ og anarkíska anda
sem ríkir í verkinu, en efnistök sögunnar og hugmyndaleg sviðsetning fleyta
ákveðinni félagslegri vanþóknun áfram í stöðugum straumi. Ísland er leiksvið
fáránleikans.