Tímarit Máls og menningar - 01.06.2009, Page 9

H v e r s k o n a r s a m f é l a g v i l j u m v i ð ?
TMM 2009 · 2 9
arhag, töldu nú æskilegt að færa þessi fyrirtæki úr eigu ríkisins yfir til
einstaklinga sem myndu reka þau betur af því að þeir hefðu sinna sér-
hagsmuna að gæta.
Heimskreppan í dag sýnir svo ekki verður um villst hversu vanhugs-
uð sú þróun var og í litlu samræmi við skynsamlega hugsun. Sú hug-
myndafræði sem drottnað hefur í heimi stjórnmálanna síðustu 20 árin
og ég hef ásamt mörgum öðrum fræðimönnum kallað „markaðshyggju“
kynti illu heilli undir þessari þróun.
Ég ætla ekki að fara yfir gagnrýni mína á markaðshyggjuna í neinum
smáatriðum2, en minni á örfá einföld grunneinkenni hennar: 1) Öll
mannleg samskipti eru viðskipti 2) mestu skiptir að eignast peninga 3)
allt á helst að vera í einkaeign 4) samkeppni er ávallt af hinu góða. Þess-
ar staðhæfingar eru ekki aðeins sannanlega rangar, heldur háskalegar
þegar þær eru skoðaðar sem almenn sannindi um mannlegt siðferði og
samfélag. Þá leiða þær til skeytingarleysis um eiginleg verðmæti,
afskiptaleysis um hag náungans og til þess að menn lofsyngja lesti á borð
við ófyrirleitni, ósvífni, blygðunarleysi og metorðagirnd.
Talsmaður markaðshyggju, ekki síst ef hann er að auki sannfærður
nýfrjálshyggjusinni og lærður í þeim fræðum, mun andmæla mér með
því að segja að þessum fjórum staðhæfingum mínum trúi ekki nokkur
heilvita maður. Vera má, og ég vona það raunar, að hann hafi rétt fyrir
sér. Þetta er engu að síður rétt greining á þeim linnulausa áróðri sem
hefur dunið á ungum sem öldnum í íslensku samfélagi síðustu tíu til
tuttugu árin; þessi söngur hófst raunar miklu fyrr, en varð allsráðandi
eftir að Sjálfstæðisflokkurinn tók völdin í landinu uppúr 1990.
Ég ætla ekki heldur að vera langorður um það hvernig við eigum að
bregðast við boðskap markaðshyggjunnar.3 1) Við eigum að rækta eftir
föngum samskipti sem ekki ráðast af viðskiptahagsmunum einum; 2)
við eigum að einbeita okkur að andlegum og siðferðilegum gildum og
ekki láta stjórnast af efnahagsgildunum einum; 3) við eigum að hugsa
um sameignir okkar, landið og auðlindir þess, tunguna, söguna og
stofnanirnar sem bera uppi samfélagið, fjölskylduna, skólana, dómstól-
ana, sjúkrahúsin; 4) við eigum að temja okkur samstarfsanda í stað þess
að kynda undir samkeppni eins og mannlífið sé ekki annað en kapp-
leikur.
Í mínum huga er það stærsta verkefni stjórnmálanna í heiminum í
dag að móta stjórnmálastefnu í anda þeirra fjögurra grundvallaratriða
sem ég var að nefna. Í Evrópu hafa menn rætt þetta um árabil en án þess
að hafa enn haft árangur sem erfiði vegna þess að markaðshyggjan hefur
haft svo sterk ítök í hugsun manna. Hér á Íslandi er verkefnið að hefjast
TMM_2_2009.indd 9 5/26/09 10:53:22 AM