Tímarit Máls og menningar - 01.06.2009, Blaðsíða 8

Pá l l S k ú l a s o n
8 TMM 2009 · 2
margmennt eins og Kína. Meginviðfangsefni þeirra allra er réttlæti –
hvernig við getum deilt gögnum og gæðum á sanngjarnan hátt, án þess
að útskúfa neinum, hvernig við getum séð til þess að jafnvægi ríki á milli
hinna ólíku afla þjóðfélagsins. „Við“ í þessari síðustu setningu erum við
sem hugsandi verur, verur sem skiljum hver aðra eða að minnsta kosti
reynum að skilja hver aðra, við sem ræðum saman, deilum um hlutina
og umfram allt reynum að hugsa saman um lífið og framtíðina og hvað
er til góðs, ekki bara fyrir okkur sjálf, heldur allar lifandi verur á jörð-
inni. Og spyrjum jafnvel hvað sé gott fyrir guðdóminn sjálfan. Og við
sem svona spyrjum og hugsum erum ekki bara flokkur sérviturra heim-
spekinga sem hugsa um sérhagsmuni sína innan um alla hina sérfræð-
ingana, heldur flokkur allra hugsandi karla og kvenna. Ef einhver niður-
staða af pælingum heimspekinganna frá Platoni til Rawls virðist nánast
óumdeilanleg, þá er það sú að það getur enginn orðið sérfræðingur í
almannaheill, heldur þurfa allir samfélagsþegnar að hugsa um réttlætið
í samfélaginu burtséð frá eigin hagsmunum. Á þeirri forsendu geta
fræðimennirnir síðan deilt endalaust í þeirri von að móta betri aðferðir
við að greina réttlætið og ranglætið í samfélaginu.
Á vettvangi stjórnmálanna sjálfra verða menn hins vegar að komast
að niðurstöðu og taka ákvörðun sem skipta mun sköpum fyrir framtíð
samfélagsins. Og þá skiptir höfuðmáli hvernig þeir hugsa sér samfélagið,
hvort þeir líta á það sem „hagsmunabandalag sérhagsmunanna“ eða sem
„félagsskap hugsandi vera“. Ef fyrra viðhorfið er ríkjandi þá gildir fyrst
og fremst að finna sterkan foringja sem stendur vörð um sérhagsmunina
og tryggir sanngjarna skiptingu kökunnar. Ef síðara viðhorfið er ráð-
andi þá gildir fyrst og fremst að leyfa ólíkum sjónarmiðum að takast á í
þeirri von að það leiði til farsællar niðurstöðu fyrir heildina.
Sannleikurinn er sá að hér á Vesturlöndum hefur það viðhorf smám
saman orðið ríkjandi að samfélagið sé það sem ég leyfði mér að kalla
„hagsmunabandalag sérhagsmunanna“. Hobbes og Locke eru vafalaust
áhrifamestu hugsuðir þessa sjónarmiðs. Einstaklingarnir mynda ríkið
af illri nauðsyn, lýðræði er samkvæmt þessu viðhorfi fyrst og fremst gott
stjórnfyrirkomulag til að geta losað sig við vonda valdhafa, það er
stjórnvalda sem tryggja ekki frið og öryggi. Hitt viðhorfið sem kenna
má við heildarhyggju, því þar eru hagsmunir samfélagsins alls teknir
fram yfir sérhagsmuni einstaklinganna, hefur gjarnan verið talið hafa
beðið endanlegt skipbrot með falli Sovétríkjanna 1989 en þar hafi
heildarhyggja ráðið ríkjum eftir byltinguna 1917. Eftir að Sovétríkin lið-
uðust í sundur varð séreignarstefnan allsráðandi á Vesturlöndum og
ríki, sem sett höfðu alls kyns fyrirtæki á laggirnar til að tryggja þjóð-
TMM_2_2009.indd 8 5/26/09 10:53:22 AM