Tímarit Máls og menningar - 01.06.2009, Blaðsíða 66

G u n n a r K a r l s s o n
66 TMM 2009 · 2
Stjórnarskrárbreytingin sem leiddi til heimastjórnar 1904 var líka
flókinn ferill hugsanlegra málamiðlana. Það hefði verið hægt að semja
fyrr og fá minna með því að fallast á valtýskuna og það hefði líka verið
hægt að krefjast annars og meira í stað þess að samþykkja stjórnarskrána
sem mælti fyrir um heimastjórn. Jafnvel samningurinn 1918, sem virð-
ist svo ótrúlega hagstæður Íslendingum, fól í sér eftirgjöf og átti tvo
andstæðinga á Alþingi.
Þessi saga hljómar svolítið eins og Íslendingar hafi ævinlega tekið
rétta kostinn í sjálfstæðisbaráttunni, staðið fast á sínu þegar það hentaði
en gefið eftir þegar það var ráðlegra. En þannig lítur bara út eftir á þegar
horft er á baráttu sem hefur unnist. Gagnstætt val hefði í hverju tilfelli
getað haft sína kosti líka og kannski ekki minni. Það eina sem ég vildi
leiða í ljós var að hér gildir engin regla. Sá sem stendur alltaf fast á sínu
er ekki líklegur til að ná langt, síst ef hann er vopnlaus og fátæk smáþjóð
í átökum við 20–30 sinnum stærri þjóð með helmingi meiri landsfram-
leiðslu á íbúa.43 Sá sem gefur alltaf eftir uppsker á hinn bóginn ekkert
annað en fyrirlitningu og kemst ekkert áleiðis.
Það mun mála sannast að sagan búi ekki yfir neinum einföldum
almennum lærdómum eins og þeim að rétt sé að miðla málum eða að
vera ósveigjanlegur í samningum. Það sannast oft sem Hegel segir í
söguheimspeki sinni: Það eina sem sagan kennir er að sagan kenni ekki
neitt.44 En það er líka hollur og mikilvægur lærdómur. Meðal annars
kennir hann okkur að sagan gefur engin einhlít eða einföld svör við því
hvort við eigum að sækjast eftir aðild að Evrópusambandinu. Hún losar
okkur ekki við að hugsa og meta sjálf út frá forsendum okkar eigin
tíma.
Tilvísanir
1 Jóhannes úr Kötlum: Ljóðasafn V (Reykjavík, Heimskringla, 1974), 8.
2 Kristján Albertsson: Hannes Hafstein. Ævisaga. Síðara bindi, fyrri hluti (Reykjavík, Almenna
bókafélagið, 1963), 247–311.
3 Kristján Albertsson: Hannes Hafstein II (1963), 322.
4 Sigurður A. Magnússon: „Hannes Hafstein.“ Morgunblaðið 22. des. 1963 (L. árg., 267. tbl.),
II:10.
5 Hér misminnir Sigurð reyndar að því leyti að Valtýr var í liði með Hannesi með uppkastinu. –
Kristján Albertsson: Hannes Hafstein II (1963), 244. – Hins vegar hafði hann vissulega verið í
andstæðingaliði Hannesar fram að því.
6 Sigurður A. Magnússon: „Minna kapp og meiri forsjá, herrar mínir! Sigurður A. Magnússon
svarar gagnrýni um „frægan ritdóm“.“ Morgunblaðið 9. jan. 1964 (LI. árg., 6. tbl.), 8.
7 Níels Dungal: „Annað bindi Kristjáns Albertssonar um Hannes Hafstein.“ Morgunblaðið 29.
des. 1963 (L. árg., 271. tbl.), 6, 17.
TMM_2_2009.indd 66 5/26/09 10:53:25 AM