Tímarit Máls og menningar - 01.06.2009, Blaðsíða 64

G u n n a r K a r l s s o n
64 TMM 2009 · 2
um samningi. Heimastjórninni verður ekki haggað. Hvers vegna að
rjúka til og semja … núna …“ Síðan bættist það við, sem Sveinn Bene-
diktsson nefndi í Morgunblaðsgrein sinni 1963, að Íslendingar báru
enga ábyrgð á stöðulögunum af því að þeir höfðu aldrei samþykkt þau.
Með þeim höfðu þeir ekki afsalað sér neinum réttindum og því virtist
auðveldara að krefjast þess seinna að mál eins og utanríkismál og her-
varnir yrðu sérmál Íslands ef þau væru sameiginleg samkvæmt stöðu-
lögunum en ekki samkvæmt samningi sem Íslendingar hefðu leitt í lög
sjálfir.38
Loks kom það til liðs við uppkastsandstæðinga að þetta voru ár bloss-
andi þjóðernishyggju frá því upp úr aldamótum. Í Reykjavík flutti Jón
Jónsson, sem síðar kallaði sig Jón Aðils, innblásna sögulega fyrirlestra
sem komu jafnóðum út í bókunum Íslenzkt þjóðerni og Gullöld Íslend-
inga.39 Ég veit ekki hvort boðskapur Jóns hafði mikil áhrif, en innihald
bókanna gefur að minnsta kosti hugmynd um ríkjandi hugarfar í
bænum. Ungmennafélögin, boðberar íslenskrar þjóðrækni, voru líka að
verða til á þessum árum. Vaxandi fiskafli vélbáta og togara hlóð upp
efnahagsgrunn undir sterka þjóðlega sjálfsmynd. Norðmenn sköpuðu
fyrirmynd með því að slíta sig úr konungssambandi við Svía 1905.
Hagsýn miðlunarsjónarmið sem höfðu ríkt í stjórnmálum á síðasta
áratug 19. aldar, á Íslandi og í grannlöndunum, áttu ekki upp á pallborð-
ið lengur.40 Það varð Hannesi Hafstein að fótakefli að átta sig ekki á
þessu.
Hvenær er rétt að semja?
Ekki er hægt að segja að Ármann Jakobsson flytji í bók sinni neinn
almennan boðskap um hvort rétt sé að vera staðfastur eða sveigjanlegur
í pólitískum samningum. En söguhetja hans lætur að minnsta kosti til
sín taka með því að vera tortryggin á samninga og afslátt af meginkröf-
um. Það gengur því sæmilega upp að tefla Ármanni fram sem andstæð-
ingi Vilmundar Gylfasonar því að það er samfelldur og opinskár boð-
skapur Vilmundar að málamiðlanir séu góðar (sjónarmið sem ég er ekki
viss um að hann hafi alltaf fylgt sjálfur sem stjórnmálamaður). Hann
stendur með Páli Briem í miðlun hans í stjórnarskrármálinu 1889–91,
með Valtý Guðmundssyni í valtýsku um aldamótin, með Hannesi Haf-
stein í baráttunni um uppkastið, með þeim sem gerðu sambandslaga-
samninginn 1918, gegn þeim sem andmæltu hernámi Breta á Íslandi
1940, með lögskilnaðarmönnum í lýðveldisstofnunarmáli, með þeim
sem sættu sig ófúsir við inngöngu í NATO 1949, með þeim sem vildu að
TMM_2_2009.indd 64 5/26/09 10:53:25 AM