Tímarit Máls og menningar - 01.06.2009, Blaðsíða 79

D r e k a r , d ö m u r o g d æ m a l a u s t ö f r a b r ö g ð
TMM 2009 · 2 79
Það er þó ekki fyrr en um 1970 sem farið er að markaðssetja fantasíur
sem sérstaka bókmenntagrein, án þess þó að slíku hafi fylgt mikil viður-
kenning eða virðing. Þó þykir fantasían merkilegri pappír en hrollvekj-
an, en hrollvekjur hafa á stundum verið kynntar sem „myrkar fantasíur“
og nú síðast sem „borgarfantasíur“. Reyndar er margt skylt með þessum
tveimur greinum, eins og kemur fram í því að gotneska skáldsagan til-
heyrir báðum og hefur leikið mikilvægt hlutverk í fantasíu-fræðum ekki
síður en í sögu hrollvekjunnar. Fantasían er nefnilega ákaflega víðfeðmt
fyrirbæri og rúmar ansi margt innan vébanda sinna, fyrir utan fyrr-
nefndar hrollvekjur og vísindaskáldsögur má minna á að ástarsögur og
glæpasögur nýta sér stöðugt þætti og þræði fantasíunnar. Hér er vert að
minna á að gera má greinarmun á fantasíu sem bókmenntagrein og
fantasíu í bókmenntum (til dæmis töfraraunsæi), en þetta er ekki endi-
lega sami hluturinn (þó það geti vissulega verið það). Að auki er mikil-
vægt að ítreka fjölbreytni greinarinnar, en þegar kemur að sérhæfðum
bókmenntagreinum (genre) eins og fantasíum, glæpasögum og hroll-
vekjum, er viðkvæðið oft að þær séu allar eins, að þetta séu fyrirsjáan-
legar formúlubókmenntir sem hafi það fyrst og fremst að markmiði sínu
að bjóða lesanda upp á eins konar veruleikaflótta. Á sama hátt er gert
ráð fyrir að allar fantasíur séu álíkar, fjalli um ævintýri, hetjur, dreka,
galdra og illvættir. Vissulega má finna marga þessara þátta í flestum
fantasíum en það kemur þó ekki í veg fyrir að þær geti verið gerólíkar
innbyrðis. Þær bækur sem hér eru til umfjöllunar eru gott dæmi um það
hversu fantasíur geta verið margbreytilegar.
Tveir af helstu og þekktustu fræðimönnum á sviði fantasíubók-
mennta, Tzvetan Todorov og Rosemary Jackson eru fremur neikvæð
gagnvart því sem hér hefur verið kallað hrein fantasía. Þau sjá slíkar
sögur sem óvirkar og gera ekki ráð fyrir neinum hræringum þar. Eins
og áður hefur komið fram eru bækur Kaaberbøl og Harris dæmi um að
slíkar alhæfingar eru vafasamar, en fyrir utan þær eru fyrrnefndar
Earth sea-bækur Ursulu Le Guin afskaplega gott dæmi um róttæka fant-
asíu sem samt heldur sig á hefðbundnum slóðum. Það er svolítið eins og
Todorov og Jackson, sem voru brautryðjendur, ekki aðeins hvað varðar
fræði um fantasíur heldur á sviði afþreyingarbókmennta almennt, hafi
fundið sig knúin til að skapa sér strámann sem andstæðing í þeim til-
gangi að reyna að búa til stigveldi innan fantasíubókmennta, en fyrir
slíku er heilmikil hefð.
Tzvetan Todorov var búlgarskur fræðimaður búsettur í Frakklandi.
Árið 1970 sendi hann frá sér rit sem hefur orðið að grundvallarviðmiði
fantasíufræða, Introduction à la littérature fantastique, sem á ensku
TMM_2_2009.indd 79 5/26/09 10:53:26 AM