Tímarit Máls og menningar - 01.06.2009, Blaðsíða 7

H v e r s k o n a r s a m f é l a g v i l j u m v i ð ?
TMM 2009 · 2 7
okkur hvað um er að ræða eða gerum að minnsta kosti tilraun til þess
að átta okkur á því hvað samfélag er og hver við sjálf erum. Ég er ekki
viss um að við þurfum að hafa nákvæmlega sömu skoðanir á þessum
hlutum, en ég held að við þurfum að deila nokkurn veginn sama skiln-
ingi á þeim ef við eigum að geta hugsað og rætt um þá á skynsamlegan
hátt og þar með undirbúið ákvarðanir sem leiða til góðs fyrir okkur
öll.
En hver erum við öll? Hvert okkar fyrir sig er sjálfsvitandi vera, vera
sem skynjar, hugsar og framkvæmir, viðkvæm vera sem finnur til með
öðrum, veit að hún deilir lífinu með öðrum. Hvert okkar er sem sagt
andleg hugsandi vera sem veit af hverfulum líkama sínum, þörfum hans
og veikleikum. Spurningin sem brunnið hefur á heimspekingum og sál-
fræðingum er sú hvort þessi vera hrærist í eigin hugarheimi án eðlislægra
tengsla við aðra eða hvort sjálfsvitund hennar sé í eðli sínu vitund um
aðrar manneskjur. Þessi spurning skiptir sköpum fyrir skilning okkar á
því hvað samfélag er.
Er samfélagið félagsskapur sem hinar sjálfsvitandi verur stofna til
með samningum til að tryggja einstaklingsbundna hagsmuni sína? Eða
er samfélagið veruleiki sem tengir hinar sjálfsvitandi verur saman áður
en þær greina sig skýrt hver frá annarri? Þetta kann að verka eins og
spurning um hvort komi á undan hænan eða eggið, en í raun einkennist
saga stjórnmálanna af ólíkum svörum manna við þessari spurningu.
Annars vegar eru þeir sem líta svo á að einstaklingarnir myndi samfélag
af eigin frumkvæði í því skyni að tryggja sérhagsmuni sína hver fyrir
sig; ríki verður þannig til sem ein mikilvægasta stofnun samfélagsins,
tæki til að vernda einstaklingana hvern fyrir öðrum, tryggja frið og
öryggi í samfélaginu. Hins vegar eru þeir sem líta svo á að samfélagið sé
forsenda fyrir lífi og hugsun einstaklinganna og eigi að skapa þeim skil-
yrði til að þroskast; ríki er þá skilið sem skipulag sem einstaklingarnir
hafa til að hugsa og ræða um hagsmuni heildarinnar og leysa ágreining
vegna ólíkra sérhagsmuna.
Nú mætti útlista þessi andstæðu viðhorf með kenningum helstu
fræðimanna sem fjalla um þær mótsagnir og þau vandamál sem af þess-
um ólíku viðhorfum spretta. Ég nefni kenningar Platons og Aristóteles-
ar í fornöld, Hobbes og Locke, Rousseau og Kants á síðari öldum, en
einnig mætti nefna kenningar ýmissa heimspekinga 20. aldar, svo sem
Sartre og Simone de Beauvoir, Rawls, Habermas og Hönnu Arendt. Allir
þessir ólíku höfundar glíma við grunntengslin í mannlegu samfélagi, þau
samskipti sem öllu skipta til skilnings á þeim ótrúlega flókna veruleika
sem mannlegt samfélag er, hvort sem það er fámennt eins og Ísland eða
TMM_2_2009.indd 7 5/26/09 10:53:22 AM