Tímarit Máls og menningar - 01.06.2009, Page 58

G u n n a r K a r l s s o n
58 TMM 2009 · 2
urðssonar á fundinum. En þar tókst ekkert samkomulag. Á sjöunda tug
aldarinnar datt danska stjórnin svo niður á að greina þættina að vegna
þess að talið var óhjákvæmilegt að danska Ríkisþingið féllist á sjálfstæðis-
þáttinn en kæmi lýðræðisþátturinn ekki við því að hann væri íslenskt
innanlandsmál. Um sjálfstæðisþáttinn samþykkti Ríkisþingið svo stöðu-
lögin svokölluðu, „Lög um hina stjórnarlegu stöðu Íslands í ríkinu,“ og
konungur staðfesti þau 2. janúar 1871.21 Hvorki Alþingi né nokkur
önnur stofnun Íslendinga hafði fjallað um þessi lög formlega og því
gerðu Íslendingar sig afar reiða yfir þeim. En efnislega innihéldu þau
mestmegnis ákvæði sem Alþingi hafði áður fallist á að samþykkja en
höfðu ekki orðið að lögum vegna flókinna deilna um misjafnlega mik-
ilvæg atriði. Um b–þáttinn, lýðræðislega stjórn á þeim málum sem töld-
ust íslensk innanlandsmál samkvæmt stöðulögunum, gaf konungur
síðan út stjórnarskrá handa Íslendingum, samkvæmt ósk Alþingis, á
þjóðhátíðarárinu 1874.22 Næstu áratugi eftir það snerist stjórnskipunar-
deilan öll um kröfur Íslendinga um breytingar á stjórnarskránni en
raunar einkum um atriði sem var ekki síður sjálfstæðismál en lýðræð-
ismál og brýtur þannig í bága við tvískiptingu þjóðríkismyndunar,
nefnilega um stöðu þess manns sem fór með ráðherravald í Íslandsmál-
um. Um það náðist samkomulag árið 1903 og leiddi til heimastjórnar og
þingræðis á Íslandi árið eftir.
Nú var kominn íslenskur ráðherra sem hlaut að fara að vilja meiri-
hluta Alþingis. Því þótti upplagt að leggja til atlögu við sambandsmálið
á ný og fá loks samning milli Dana og Íslendinga um samband þjóðanna
í staðinn fyrir hin illræmdu stöðulög. Í því skyni var sett á fót nefnd
danskra og íslenskra stjórnmálamanna sem sat á fundum í Kaupmanna-
höfn fyrri hluta árs 1908 og skilaði áliti sem var kallað á íslensku „Upp-
kast að lögum um ríkisréttar-samband Danmerkur og Íslands“. Allir
nefndarmenn beggja þjóðanna stóðu að frumvarpinu nema Skúli Thor-
oddsen. Hann gerði ágreining um átta atriði, en sum þeirra leiðir ein-
faldlega af fyrri breytingum þannig að taka má ágreining Skúla við
samnefndarmenn sína saman í sex atriði og skýrist um leið og þau eru
rakin hver voru meginatriði uppkastsins og um hvað ágreiningurinn
snerist.23
Í fyrstu grein uppkastsins var skilgreining á stöðu Íslands sem 1.
hljóðar svona á íslensku: „Ísland er frjálst og sjálfstætt land er eigi
verður af hendi látið.“24 – Í stað þess vildi Skúli láta koma: „Ísland
er frjálst og fullveðja ríki.“ Í framhaldi af því lagði hann til nokkr-
TMM_2_2009.indd 58 5/26/09 10:53:25 AM