Tímarit Máls og menningar - 01.09.2011, Síða 9

R á n y r k j u b ú
TMM 2011 · 3 9
eru ríkisfyrirtæki afhent klíkubræðrum? Hvar eru kjánasamningar
gerðir við erlenda auðhringi? Hvar var Kalda stríðið notað í auðgunar-
skyni fyrir fáa útvalda? Á haustmánuðum 2008 varð mér stundum illt
að lesa The State of Africa eftir sagnfræðinginn Martin Meredith sam-
tímis fréttum að heiman. Bókstaflega illt.
Hér er stutt endursögn um afríska stjórnmálamenn frá Meredith
þar sem hann lítur yfir sviðið hjá nýfrjálsu ríkjunum á tilteknum
tímapunkti:
Völd þeirra teygðu sig inn í alla kima samfélagsins. Þeir kusu síður að stjórna
eftir skráðum reglum, stjórnarskrá eða föstum skorðum í regluverki stofnana,
heldur með því að byggja upp stórt úthlutunarkerfi (patronage) sem skóp þeim
veitingavald og hollustu. Þingin voru fyllt af stuðningsmönnum sem höfðu
sannað sig með hlýðni. Verkalýðsfélög og bændasamtök (hér vantar atvinnurek-
endafélag fyrir íslenska samhengið) voru sveigð undir hið pólitíska valdakerfi.
Pólitísk umræða fór fram með slagorðum og lofsöngvum sem enginn tók
alvarlega. Tækifærið til að sölsa undir sig auð og veitingarvaldið yfir honum
bjó til það „sement“ sem nægði til að festa völd í sessi. Til ráðstöfunar voru ekki
bara störf í ráðuneytum, á þingum, og í stjórnsýslu, heldur í ríkisfyrirtækjum
þar sem ríkið var einn stærsti atvinnurekandinn og handhafi hlunninda.
Verktakar og fyrirtæki fengu aðgang í gegnum kerfið, ákvarðanir voru iðulega
teknar í gegnum persónuleg tengsl með viðeigandi skuldbindingu á báða bóga.
Veitingarvaldið teygði sig frá æðstu ráðamönnum út í héruð og sveitir. Á hverju
stigi voru „stóru mennirnir“ sem kunnu á kerfið, sköffuðu stuðningsmönnum
vinnu og verkefni gegn pólitískum stuðningi. Til að viðhalda stuðningi þurfti
að tryggja meiri úthlutun. Valdi voru settar fáar skorður, það safnaðist á fárra
hendur, ákvarðanir teknar eftir geðþótta en ekki með samráði við þá sem gerst
vita og kunna.
Er nokkur furða að manni hafi orðið illt? Og svo kom staðfestingin
á Íslandi frá þeim allra innvígðasta og innmúraðsta í skýrslu rann-
sóknarnefndar Alþingis: „Þetta er ógeðslegt samfélag, engin prinsipp,
engar hugsjónir. Það er ekki neitt, bara tækifærismennska og valda-
barátta.“10 Rannsóknarnefndin sjálf tók undir þessa lýsingu með eigin
orðum: Engin reglufesta og slóð ákvarðana óljós og ógagnsæ hjá fáum
útvöldum. Nákvæmlega.
Samtvinnaðir bölvaldar
„Böl náttúruauðæfanna“ er vel þekkt þversögn sem hagfræðingar hafa
bent á og er alþekkt víða í hinni auðugu Afríku. Stysta leiðin að auði
liggur að náttúrugóssinu. Allt snýst um tak á „auðlindarentunni“. Þar