Tímarit Máls og menningar - 01.09.2011, Síða 22

S t e fá n J ó n H a f s t e i n
22 TMM 2011 · 3
18 Viðtal í kvikmyndinni Draumalandið.
19 Í viðtali við mig á Rás 2 sagði Thor (Ólafsson) Thors, fyrrum stjórnarformaður, að þeir hefðu
geymt peninga Aðalverktaka í Landsbankanum á „slankekur“ (megrunarkúr) á verðbólguár-
unum. Hann átti við að þeim fáu kanagreifum sem höfðu einkaréttinn hefði ekki liðist að taka
allan arðinn, pólitíska veldið hefði sogið hluta af gróðanum til sín og lánað áfram gegnum
bankann – vitanlega til að skapa víðtækari „hollustu“ í atvinnulífinu þrátt fyrir þessa nöktu
mismunun. Í fjármálaráðherratíð Friðriks Sophussonar á 10. áratug síðustu aldar varð síðan
mikið uppnám í röðum hægrimanna þegar eigendur Aðalverktaka reyndu að leysa til sín enn
meiri hagnað með brellum enda brottför hersins þá fyrirsjáanleg í kjölfar falls Berlínarmúrsins;
í fyrsta sinn í áratugi rataði hermangið á síður Moggans.
20 Þessi ár lifa enn í skrautlegum munnmælum fólks sem lifði og Jakob F. Ásgeirsson gerði skil í
bók sinni um haftaárin.
21 Sú kynslóð stjórnmálamanna sem senn hverfur af sjónarsviðinu hefur verið öflugasta sjálf-
töku lið allra tíma á Íslandi. Þau borguðu ekki námslánin sín, þau borguðu ekki húsnæðislánin,
þau tóku sér ríf legri eftirlaunarétt en aðrir fá, og afnámu erfðaskatt um það leyti er foreldrar
þeirra kvöddu heiminn!
22 Þetta gekk nú ekki þrautalaust. Rétt fyrir lok 20. aldar fólst markaðssetning Íslands í ritinu
Lowest Energy Prices (Lægsta orkuverð) þar sem lofað var lágmarksveseni út af umhverfismál-
um. (Sjá t.d. myndina Draumalandið.) Í dag felst arðsamasta virkjun Íslendinga í því að reyna
að semja um hækkað orkuverð álvera til samræmis við það sem gengur og gerist á markaði.
23 Það er Gunnar Smári Egilsson sem á heiðurinn af þessari samlíkingu. Óafvitandi um hvor
annan rituðum við áramótagreinar í Fréttablaðið sem birtust 28. og 29. des. 2009. Þar kynnti
ég fyrst þessa hugmynd um Ísland sem rányrkjubú og Gunnar Smári lýsti því á mjög svipuðum
nótum hvernig Íslendingar hefðu litið á erlent lánsfé einkabanka sem hverja aðra auðlind sem
þyrfti að eyða – að venju.
24 Átökin á hægri væng stjórnmálanna síðasta áratuginn fyrir Hrun endurspeglar tilraunir
íslenska höfðingjaveldisins til að temja auðkýfinga sem áttu ekki lengur neitt undir því. Höfð-
ingjaveldið hafði ekki lengur vald yfir auðlind sem kom utan að.
25 Ferill Geirs Haarde er afleitur og ekki bæta úr tilraunir til að lýsa honum sem bjargvætti í
rústunum, hins vegar er það fráleit niðurstaða Alþingis að hann einn skyldi hengdur út.
26 Árið 2005 skrifaði ég litla ritgerð þar sem á það var bent að samkvæmt könnunum var vantraust
almennings á þingi og flokkunum komið á hættustig. Í ágúst 2006 skrifaði ég grein í Morgun-
blaðið þar sem sérstaklega var rakið hvernig tengsl fjármála og stjórnmála ógnuðu lýðræðinu.
Allt var þetta ljóst löngu fyrir Hrun.
27 Gunnar Helgi Kristinsson við HÍ telur sig geta fullyrt með rannsóknum að 40% af mikilvægum
opinberum stöðum séu skipaðar gegnum pólitískar veitingar. Ef við reiknum með að í helmingi
tilfella hefði fengist hæfari stjórnandi má reikna með að fimmti hver maður sé tjónvaldur í
ríkiskerfinu með því að halda frá meiri hæfileikum en ella hefðu fengist. Þetta er óhemju hátt
hlutfall.
28 Hér tala ég af reynslu sem kjörinn borgarfulltrúi í Reykjavík. Þrýstihópar og einstaklingar eru
greinilega orðnir mjög útsmognir að „leita leiða“ innan smákóngakerfisins; nokkuð sem sann-
færir mig enn frekar um hve djúpstætt vandamálið er og erfitt að vinda ofan af því. Fyrir marga
virkar kerfið einfaldlega mjög vel.
29 Menn hafa talsvert velt vöngum yfir því hvers vegna „almenningur lét glepjast“ þar til íslensk
heimili urðu þau skuldsettustu í heimi. Einfalda svarið er klikkað hágengi krónunnar. Þau
„skilaboð“ sem neytandinn fékk á launamarkaði voru einföld: Þú ert með sterkasta gjaldmiðil
í heimi, farðu og kauptu það sem þú vilt. Lánaflóðið kom svo ofan á, og þar ofan á eignabólan
– en allt er þetta samtengt.
30 Dæmi um mótvægi eru sem betur fer til: Eitthvert albesta fyrirkomulag sem Ísland hefur komið
á er Lánasjóður íslenskra námsmanna, því hann tryggði ekki bara jöfn réttindi til náms heldur
skóp fámennri þjóð tækifæri til að senda fólk til náms við bestu háskóla í heimi með litlum