Tímarit Máls og menningar - 01.09.2011, Side 68

I n g i b j ö r g S ó l r ú n G í s l a d ó t t i r
68 TMM 2011 · 3
byrjun janúar, í lok janúar höfðu þau borist til Kaíro, um miðjan febrúar
reis fólkið upp í Líbíu, Jemen og Bahrain og í mars var röðin komin að
Sýrlandi.
Rétt eins og núna voru byltingarnar 1848 að mestu sjálfsprottnar
og bornar uppi af verkalýð og millistétt borganna undir forystu ungra
menntamanna. Kröfurnar sneru bæði að stjórnarfari og lýðréttindum
og mótuðust jafnt af hugmyndum frjálslyndis, þjóðernisstefnu og
sósíalisma. Fólkið krafðist lýðræðisumbóta á stjórnarfari, félaga- og
tjáningafrelsis en líka betri aðbúnaðar fyrir verkalýð borganna. Víðast
hvar gerðu byltingarhreyfingarnar mikinn usla en engu að síður náði
valdstjórnin undirtökum á ný. Konungi var steypt af stóli í Frakklandi
og Louis Napoleon Bonaparte var kjörinn forseti en gerði svo sjálfan
sig að keisara árið 1852. Í Þýskalandi varð til hreyfing þingræðissinna
sem samdi nýja stjórnarskrá en Friðrik Vilhjálmur Prússakonungur
braut hreyfinguna undir sig og samdi nýja stjórnarskrá eftir eigin höfði.
Það var helst í Danmörku sem breytingar urðu varanlegar en Friðrik
7. afsalaði sér einveldi og kosið var til stjórnlagaþings sem samdi nýja
stjórnarskrá sem fól í sér þingbundna konungsstjórn.
En þrátt fyrir bakslag varð aldrei aftur snúið til þess gamla lénskipulags
sem var ríkjandi fyrir 1848, enda vinnur enginn sitt dauðastríð. Hug-
myndirnar um frelsi og lýðréttindi voru komnar til að vera og mótuðu
alla pólitíska umræðu og umbætur í álfunni eftir það. Frjálslyndar
hugmyndir höfðu ekki bara áhrif á stjórnarfarið heldur líka á stöðu
kirkjunnar og verulega dró úr áhrifavaldi hennar í veraldlegum málum.
Margt bendir til að það sama muni núna gerast í Miðausturlöndum og
að áhrifavald pólitískra islamista muni minnka verulega.
Hrun kommúnismans 1991
Þegar ég var að taka út pólitískan þroska á áttunda áratug síðustu aldar
fannst ungu fólki eins og kalda stríðið hefði djúpfryst stöðu heimsmála
og við ættum ekki afturkvæmt úr því frosti. Í meira en mannsaldur
hafði heimurinn skipst í tvær blokkir – austur og vestur, kommúnista og
kapítalista – og í núningnum milli þeirra marðist öll frjáls og skapandi
pólitísk hugsun. Smá lækjarsprænur fundu sér að vísu leið undan jökl-
inum en urðu aldrei að neinu fljóti. Það var ekki fyrr en alvarlegir þver-
brestir komu í efnahagskerfi Sovétríkjanna sem raunveruleg bráðnun
hófst með tilheyrandi jakaburði. Fólkið í Austur-Evrópu, sem var orðið
langþreytt á spilltu og þunglamalegu valdakerfi, krafðist lýðræðis, rétt-
lætis og sjálfsvirðingar. Munurinn á uppreisninni í Austur-Evrópu og